Ομιλία προς εκπαιδευτικούς, σε διημερίδα για την ομοφοβία στην εκπαίδευση.
Ο Meister Eckhart, φιλόσοφος, θεολόγος και μυστικιστής του μεσαίωνα έγραψε: “Όταν η ψυχή θέλει να βιώσει κάτι, ρίχνει μπροστά της μια εικόνα και στη συνέχεια βηματίζει μέσα σε αυτήν”.
Για τους επιστήμονες τα στερεότυπα θεωρούνται ως η γνωστική (ή γνωσιακή) συνιστώσα της αντίληψής μας για τον κόσμο – που υπάρχει χωρίς συνειδητή επίγνωση -, ενώ η προκατάληψη αποτελεί τη συναισθηματική συνιστώσα των στερεοτύπων και οι διακρίσεις τη συμπεριφορική συνιστώσα – δηλαδή τις αντιδράσεις μας βάσει των προκαταλήψεων -.
Τα στερεότυπα μας βοηθούν να κατανοούμε τον περιβάλλοντα κόσμο. Συνιστούν ένα είδος κατηγοριοποίησης που εξυπηρετεί τη συστηματοποίηση των πληροφοριών. Μέσω των στερεότυπων οι πληροφορίες καθίστανται πιο εύκολα αναγνωρίσιμες, ανακαλούνται πιο αποτελεσματικά από τη μνήμη, καθώς επίσης προβλέπονται και διευκολύνονται οι αλληλεπιδράσεις μας με τους άλλους.
Θα έλεγα ότι είναι στη φύση μας να κατηγοριοποιούμε τους ανθρώπους. Είναι ο τρόπος μας να κάνουμε έναν πολύπλοκο κόσμο απλούστερο. Από νεαρή ηλικία μαθαίνουμε να τοποθετούμε ανθρώπους και αντικείμενα σε κατηγορίες. Ωστόσο, όταν είμαστε πολύ νέοι έχουμε την τάση να αποδίδουμε μικρότερη έμφαση στην ποιοτική αξιολόγηση των κατηγοριών, χωρίς να το σκεφτόμαστε και πολύ. Καθώς μεγαλώνουμε και επηρεαζόμαστε από τους γονείς, το σχολείο (δασκάλους και συμμαθητές) και τα μέσα ενημέρωσης, η τάση μας να αποτιμούμε ποιοτικά τις διαφορετικές ομάδες ως ανώτερες / καλύτερες ή κατώτερες / χειρότερες, αυξάνεται σημαντικά. Παγιώνουμε μέσα μας πυρηνικές πεποιθήσεις για τα πράγματα. Επιπλέον, όσο λιγότερη επαφή έχουμε με μια συγκεκριμένη ανθρώπινη ομάδα, τόσο πιθανότερο είναι ότι αναπτύσσουμε αρνητικά συναισθήματα για αυτήν. Τυχόν αρνητικές εμπειρίες που έχουμε με ένα μέλος μιας συγκεκριμένης ομάδας, ενισχύουν τα στερεότυπά μας και καλλιεργούν τον φόβο, ή την αποφυγή για εκείνη την ομάδα.
Επειδή τα στερεότυπα απλοποιούν και αιτιολογούν, ή δικαιολογούν αν προτιμάτε, την κοινωνική πραγματικότητα, έχουν δυνητικά πολύ ισχυρά αποτελέσματα για το πώς οι άνθρωποι αντιλαμβανόμαστε και αντιμετωπίζουμε ο ένας τον άλλο. Ως εκ τούτου, τα στερεότυπα οδηγούν, συχνά, σε προκαταλήψεις και κατ΄ επέκταση σε διακρίσεις έναντι των άλλων, σε πολλούς τομείς της ζωής.
Τα στερεότυπα αλλάζουν δύσκολα. Οι άνθρωποι τα συντηρούν ακόμη και όταν έρχονται αντιμέτωποι με αποδείξεις που τα ανατρέπουν. Χαρακτηριστικά, όταν υπάρχουν διαφωνίες στη δική μας ανθρώπινη ομάδα σχετικά με τα στερεότυπα που αναπτύσσουμε για τις άλλες ομάδες, τότε άλλα μέλη της δικής μας ομάδας ενδέχεται να αναλαμβάνουν αυθόρμητα συλλογική δράση για να αποτρέπουν εκείνα τα μέλη που αποκλίνουν.
Έτσι, τα στερεότυπα είναι συχνά το αποτέλεσμα τέτοιων συγκρούσεων, ή της “φτωχής” σε περιεχόμενο ανατροφής των παιδιών, καθώς και της ανεπαρκούς νοητικής και συναισθηματικής ανάπτυξης. Μόλις σχηματίζονται στερεότυπα, υπάρχουν δύο κύριοι παράγοντες που εξηγούν την εμμονή τους. Καταρχήν είναι οι γνωστικές επιπτώσεις της σχηματικής επεξεργασίας. Όταν ένα μέλος της άλλης ομάδας συμπεριφέρεται όπως θα περίμενε κανείς, η συμπεριφορά του επιβεβαιώνει και ενισχύει τα υπάρχοντα στερεότυπα. Δεύτερον είναι οι συναισθηματικές πτυχές της προκατάληψης που καθιστούν τα λογικά επιχειρήματα κατά των στερεοτύπων εντελώς αναποτελεσματικά.
Με αφορμή στο πρώτο, έχει ενδιαφέρον εδώ να σας μιλήσω λίγο και για τη στερεοτυπική απειλή. Είναι εκείνο το φαινόμενο που συμβαίνει όταν οι άνθρωποι που έχουν την επίγνωση της αρνητικής διάστασης των στερεότυπων που τους αφορούν, βιώνουν το άγχος, ή την ανησυχία, ότι θα μπορούσαν να επιβεβαιώσουν τα στερεότυπα. Αυτό το περιττό άγχος, οδηγεί ένα άτομο να λειτουργεί με τέτοιο τρόπο που καθιστά το στερεότυπο πραγματικότητα.
Η στερεοτυπική απειλή είναι μια πολύ ισχυρή δύναμη στην κοινωνία. Οι προσδοκίες των άλλων ανθρώπων για εμάς, θετικές ή αρνητικές, συχνά επιφέρουν αυτοεκπληρούμενες προφητείες, επειδή ασυνείδητα επηρεαζόμαστε να συμμορφωνόμαστε με τα προβαλλόμενα πρότυπα. Συγκεκριμένα, οι ανακριβείς προσδοκίες ενός ατόμου, ή ακόμη και ενός συνόλου ατόμων σχετικά με τη συμπεριφορά ενός άλλου ατόμου ή συνόλου, ωθούν μέσω της κοινωνικής αλληλεπίδρασης το άλλο άτομο ή σύνολο να ενεργεί ακολούθως προς τα στερεότυπα και με αυτόν τον τρόπο να επιβεβαιώνει τις εσφαλμένες για εκείνο προσδοκίες και τελικά να επικυρώνει το στερεότυπο.
Με απλά λόγια, τα στερεότυπα μπορούν να επιδρούν στην αυτο-αξιολόγησή μας και να οδηγούν σε αυτο-στερεότυπα. Σε αυτό το πλαίσιο, πολλές μελέτες έχουν δείξει τη δύναμη επίδρασης που μπορεί να έχει η ίδια η νοοτροπία προσωπικής ανάπτυξης. Για παράδειγμα, σε μια μελέτη στις ΗΠΑ διαπιστώθηκε ότι όταν εξηγήθηκε σε μαύρους μαθητές, που ήταν παραιτημένοι από την ακαδημαϊκή προσπάθεια – γιατί είχαν υιοθετήσει το επικρατές για εκείνους στερεότυπο -, ότι η νοημοσύνη είναι “σαν ένα μυ” που μπορεί να γυμναστεί”, τότε αυξήθηκε η απόλαυση της ακαδημαϊκής διαδικασίας και βέβαια οι επιδόσεις τους.
Σας μίλησα λίγο πριν για τις σχέσεις μεταξύ μελών της ίδιας ομάδας που αποκλίνουν στις στερεοτυπικές αντιλήψεις τους. Εάν δεν υπάρχουν αλλαγές στις σχέσεις μεταξύ των μελών της ίδιας προκατειλημμένης ομάδας, τότε τα σχετικά στερεότυπα δεν αλλάζουν. Και αυτό γιατί τα στερεότυπα είναι το αποτέλεσμα και όχι η αιτία, των σχέσεων μεταξύ των μελών της ίδιας ομάδας. Συχνά, χρειάζεται η ρήξη μέσα στην ομάδα για να έρθει η αλλαγή. Δεν εννοώ σφοδρές κοινωνικές συγκρούσεις, στους δρόμους, αλλά τη διαφοροποίηση των στάσεων μέσα στην οικογένεια, ή πολύ περισσότερο τη νομοθετημένη προστασία μιας ορθολογικότερης αντιμετώπισης απέναντι στις διάφορες ομάδες. Ειδικά για το δεύτερο, η άποψη ότι ο νόμος πρέπει να αφουγκράζεται το αίσθημα της κοινωνίας είναι ολότελα βλαβερή. Ο νόμος οφείλει να πηγαίνει την κοινωνία ένα βήμα παρακάτω και οι πραγματικά πεφωτισμένοι νομοθέτες είναι εκείνοι που ανοίγουν το δρόμο, σε πολλές περιπτώσεις. Ο Πρόεδρος Ομπάμα ανακοίνωσε πρόσφατα στις ΗΠΑ την απαγόρευση κάθε απόπειρας θεραπείας της σεξουαλικής προτίμησης και έπραξε πολύ σωστά. Δεν βασίστηκε, ασφαλώς, σε κάποιο δημοψήφισμα αλλά στα επιστημονικά δεδομένα που από δεκαετίες τώρα υποστηρίζουν την αντικειμενική πραγματικότητα, ότι οι παραλλαγές της ανθρώπινης σεξουαλικότητας είναι φυσιολογικές, δηλαδή διαχρονικά και διαπολιτισμικά σταθερές στο ανθρώπινο είδος.
Πράγματι, η κοινωνία είναι σκόπιμο να εξελίσσεται βάσει των τεκμηριωμένων – και επιστημονικά – αποδείξεων κάθε φορά που συζητούνται επόμενα βήματα σε ορισμένους τομείς, ξεπερνώντας τις κοινές αντιλήψεις που δεν τεκμηριώνονται με την ερευνητική διαδικασία. Τα αρνητικά στερεότυπα, εκείνα που συντηρούνται ενάντια στα πραγματικά δεδομένα, είναι ένα μάτσο από νοσηρές υποψίες. Ο Ντοστογιέβσκι έγραψε ότι εκατό υποψίες δεν κάνουν μια απόδειξη. Όταν έχουμε μια στερεότυπη σκέψη, πχ. για μια φυλετική ομάδα, για τους ομοφυλόφιλους, κα., θα πρέπει να επιδιώκουμε μια εναλλακτική σκέψη που θα βασίζεται σε αποδείξεις, σε πραγματικά στοιχεία, σε εμπεριστατωμένα επιχειρήματα. Μπορούμε να αποκτούμε τέτοιες τεκμηριωμένες πληροφορίες που αμφισβητούν ένα στερεότυπο όταν εγκαταλείπουμε τις ζώνες άνεσής μας και εκθέτουμε τους εαυτούς μας σε ανθρώπους από διαφορετικές ομάδες. Επίσης, θα πρέπει να είμαστε πρόθυμοι να συμμετέχουμε σε έναν ειλικρινή διάλογο με τις άλλες ομάδες που μερικές φορές μπορεί να είναι δύσκολος, ή άβολος.
Ακριβώς για αυτόν το λόγο η επικοινωνία με τους άλλους ανθρώπους, που είναι διαφορετικοί, είναι σημαντική γιατί μας εκθέτει στη γνωριμία με καινούριες πληροφορίες που δεν ανταποκρίνονται στα στερεότυπα. Πάρτε, όμως, δυό λεπτά και προσδιορίστε τα κοινά στερεότυπα που αμαυρώνουν τη δική σας κρίση κατά καιρούς, όπως “όλοι οι ταρίφες είναι αγενείς”, “όλοι οι άνδρες είναι πεταμένα λεφτά”, “όλοι οι πλούσιοι άνθρωποι είναι εγωιστές και άπληστοι”, “όλοι οι ψυχίατροι είναι τρελοί, ή τουλάχιστον εκκεντρικοί”, “όλοι οι ομοφυλόφιλοι είναι διαστροφικοί”, “όλοι οι Πακιστανοί είναι εγκληματίες”, “όλοι οι Αλβανοί είναι ληστές”, κ.ο.κ. Ελέγξτε τις δικές σας ιδέες για τους ανθρώπους που είναι διαφορετικοί από εσάς και σκεφτείτε πόσο έγκυρες είναι αυτές και σε ποια στοιχειοθετημένα επιχειρήματα βασίζονται. Μετρήστε τα είδη των στερεοτύπων και τα στερεότυπα που έχετε εσείς οι ίδιοι για τους άλλους.
Ψάξτε, τότε, για εξαιρέσεις στα στερεότυπα σας και θα βρείτε ευγενικούς ταξιτζήδες και αφοσιωμένους συζύγους, θα συναντήσετε πλούσιους ανθρώπους που υποστηρίζουν τη φιλανθρωπία, χωρίς να έχουν σκοπό την αυτοπροβολή ή τη φοροαπαλλαγή τους. Θα συναντήσετε ψυχίατρους που έχουν σώας τα φρένας, όπως ελπίζω ο ομιλών…, θα γνωρίσετε ομοφυλόφιλους που επιδιώκουν υγιείς σχέσεις και συναναστροφές όπως ελπίζω κι εσείς, θα μάθετε για Πακιστανούς και Αλβανούς που εργάζονται τίμια και θα είναι πρόθυμοι να βοηθήσουν τους συνανθρώπους τους στα δύσκολα ανεξάρτητα εθνικότητας.
Μια στενή σχέση με ένα μέλος της διαφορετικής ομάδας μπορεί να οδηγήσει σε πιο θετικές αξιολογήσεις για αυτή την ομάδα ως σύνολο. Βέβαια, η θεραπεία των στερεότυπων είναι δυνατή μόνο όταν ένα μέλος μιας διαφορετικής ομάδας δεν αντιμετωπίζεται σαν εξαίρεση στον κανόνα. Έτσι, κάθε μέλος μιας ομάδας που προσεγγίζεται με στερεότυπα θα πρέπει, κατ’ επανάληψη, να θυμίζει στους άλλους την ιδιότητα του μέλους της ιδιαίτερης ομάδας στην οποία ανήκει.
Ένας άλλος συγγραφέας, ο Αμερικανός Steven Pressfield, έγραψε κάποτε: “Ο ερασιτέχνης πιστεύει ότι πρέπει πρώτα να ξεπεράσει το φόβο του και τότε μπορεί να κάνει τη δουλειά του. Ο επαγγελματίας ξέρει ότι ο φόβος δεν μπορεί ποτέ να ξεπεραστεί. Ξέρει ότι δεν υπάρχει τέτοιο πράγμα όπως ένας ατρόμητος πολεμιστής, ή ένας καλλιτέχνης χωρίς τρακ. ”
Απευθυνόμενοι σε νέους – και όχι μόνο – ανθρώπους που βιώνουν τη στερεοτυπική απειλή, έχουμε την υποχρέωση να τους ενισχύουμε θετικά. Ειδικά εσείς οι εκπαιδευτικοί. Όχι διασκεδάζοντας, απλουστευτικά, το φόβο τους “δεν είστε διαφορετικοί”, γιατί τότε δεν τους λέμε την αλήθεια. Δεν υπάρχει κανένα λάθος με τη διαφορετικότητα και μάλιστα όταν δεν είναι κατ’ επιλογή. Η ίδια η φύση αγαπά τη διαφορετικότητα και την ποικιλία και το νορμάλ το απαντούμε μόνο ως πρόγραμμα στο …πλυντήριο. Αλλά με το να υπενθυμίζουμε στα άτομα τις άλλες πτυχές της ταυτότητάς τους, που είναι άσχετες με το αρνητικό, για εκείνα, στερεότυπο (δεξιότητες, επιδόσεις, προσωπικά ενδιαφέροντα) τους καθιστούμε λιγότερο ευάλωτους στη στερεοτυπική απειλή, στην οποία αναφέρθηκα προηγούμενα, σχετικά με τη φυλή τους, το φύλο τους, τη σεξουαλική τους προτίμηση, κτλ.
Γενικά, οι άνθρωποι μπορούν να εκπαιδευθούν αποτελεσματικότερα στην αμφισβήτηση αρνητικών στερεότυπων με την επεξεργασία της θετικής πληροφορίας και έτσι να μειώνουν την αυτόματη ενεργοποίηση των αρνητικών στερεοτύπων. Αυτή η εκπαίδευση αφορά, επομένως, στην εκμάθηση πιο θετικών, καινούριων στερεότυπων παρά στην άρνηση των ήδη υπαρχόντων.
Καθώς αποκτούμε μεγαλύτερη επίγνωση των στερεότυπων και γνώση σε βάθος σχετικά με άλλες ομάδες για τις οποίες διατηρούμε στερεοτυπικές αντιλήψεις, όχι μόνο εξαλείφουμε τα στερεότυπα στον ίδιο μας τον εαυτό, αλλά εξοπλιζόμαστε κατάλληλα ώστε να μπορούμε να εκπαιδεύουμε και να προκαλούμε και άλλους να αμφισβητούν τα στερεότυπά τους. Όπως αλλάζουμε, δηλαδή, τον εαυτό μας, μπορούμε να προκαλέσουμε αλλαγές και στους άλλους, μέσα από τα δικά μας παραδείγματα, ακόμα-ακόμα με την ποιότητα των συνομιλιών μας. Με αυτό τον τρόπο αυτό μπορούμε να εργαζόμαστε για να δημιουργήσουμε μια κοινωνία στην οποία όλες οι ανθρώπινες ομάδες, οι μειονότητες, κ.α., αξιολογούνται ορθολογικά, με την αυτονόητη εκτίμηση και τον σεβασμό στα αναφαίρετα δικαιώματά τους.
Είναι, οπωσδήποτε, μια αργή διαδικασία, τόσο αργή που θυμίζει τη μετακίνηση των τεκτονικών πλακών πάνω στις οποίες δομήθηκε ο κόσμος μας. Οι πυρηνικές πεποιθήσεις θυμίζουν, έτσι κι αλλιώς, τα βουνά, τι βουνά … οροσειρές ολόκληρες, που δημιουργούν μεγάλες σκιές κι ενίοτε μοιάζουν ανυπέρβλητα. Εσείς οι εκπαιδευτικοί μπορείτε, όμως, να προκαλείτε τους απαραίτητους μικρούς σεισμούς, εδώ κι εκεί, τις αναγκαίες ρωγμές στην πέτρα και να υποδεικνύετε καινούρια, εναλλακτικά μονοπάτια στις αντιλήψεις των μαθητών σας, τόσο για τον εαυτό τους, όσο και για τους άλλους.
