Το άγχος δεν είναι μια κατάσταση που αφορά αποκλειστικά τους ενήλικες. Τα παιδιά βιώνουν επίσης άγχος, συχνά με τρόπους που διαφέρουν από εκείνους των μεγάλων. Ως γονέας, ίσως αναρωτιέσαι: «Πώς μπορώ να ξέρω αν το παιδί μου έχει άγχος;» και, ακόμα πιο ανησυχητικά, «τι σημαίνει αυτό για το μέλλον του;». Η κατανόηση των σημείων με τα οποία εκδηλώνεται το παιδικό άγχος είναι το πρώτο βήμα για να βοηθήσεις το παιδί σου να αναπτύξει δεξιότητες που θα το προστατεύσουν στη μετέπειτα ζωή του.
Σημεία και συμπτώματα για το παιδικό άγχος
Το άγχος στα παιδιά μπορεί να εκδηλωθεί με διαφορετικούς τρόπους, ανάλογα με την ηλικία και την προσωπικότητά τους. Δεν είναι πάντα εύκολο να το διακρίνουμε, γιατί συχνά παίρνει τη μορφή σωματικών συμπτωμάτων ή αλλαγών στη συμπεριφορά.
- Σωματικά συμπτώματα: Συχνοί πονοκέφαλοι, στομαχόπονοι χωρίς οργανική αιτία, δυσκολία στον ύπνο, κούραση, αυξημένος καρδιακός παλμός και άλλα ψυχοσωματικά των παιδιών.
- Αλλαγές στη συμπεριφορά του παιδιού: Αν το παιδί γίνεται πιο ευερέθιστο, αποσύρεται από δραστηριότητες που του άρεσαν, αποφεύγει κοινωνικές επαφές ή αναζητά υπερβολική επιβεβαίωση, μπορεί να νιώθει άγχος.
- Συναισθηματικές ενδείξεις: Αυξημένη ανησυχία, ανεξήγητοι φόβοι, υπερβολική ενασχόληση με το αν κάνει κάτι «σωστά» ή αν κάτι κακό θα συμβεί.
- Δυσκολία συγκέντρωσης: Το άγχος μπορεί να επηρεάσει την ικανότητα του παιδιού να συγκεντρώνεται, κάτι που μπορεί να έχει επιπτώσεις στην απόδοσή του στο σχολείο.
Τι προκαλεί άγχος στα παιδιά;
Τα παιδιά μπορεί να έχουν άγχος για διάφορους λόγους. Κάποιες αιτίες περιλαμβάνουν οικογενειακές εντάσεις, πίεση για καλή σχολική απόδοση, αλλαγές στο περιβάλλον τους (μετακόμιση, αλλαγή σχολείου, απώλεια αγαπημένου προσώπου) ή κοινωνικές δυσκολίες. Επίσης, μερικά παιδιά έχουν μια προδιάθεση στο άγχος λόγω γενετικών και νευροβιολογικών παραγόντων (Hudson & Rapee, 2004) και αυτό δεν πρέπει να παραγνωρίζεται.
Τι σημαίνει το παιδικό άγχος για το μέλλον του παιδιού;
Το χρόνιο άγχος κατά την παιδική ηλικία μπορεί να έχει επιπτώσεις στην ανάπτυξη του εγκεφάλου και στη συναισθηματική ρύθμιση του παιδιού. Τα παιδιά με έντονο και παρατεταμένο άγχος έχουν αυξημένες πιθανότητες να εμφανίσουν άγχος και καταθλιπτικές διαταραχές στην εφηβεία και την ενήλικη ζωή (Kendall et al., 2010) και όχι μόνο.
Όταν το άγχος δεν αντιμετωπίζεται, μπορεί να επηρεάσει την αυτοεκτίμηση του παιδιού και την ικανότητά του να διαχειρίζεται στρεσογόνες καταστάσεις στο μέλλον. Τα παιδιά που δεν μαθαίνουν πώς να αναγνωρίζουν και να διαχειρίζονται το άγχος τους, αναπτύσσουν υπερβολική αυτοκριτική, ανασφάλεια και φόβο απέναντι σε προκλήσεις που θα μπορούσαν να έχουν θετικό αντίκτυπο (πχ. οι σπουδές μακριά από το σπίτι). Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε μειωμένη αυτοεκτίμηση και αποφυγή καταστάσεων που απαιτούν θάρρος και προσαρμοστικότητα.
Έρευνες έχουν δείξει ότι το χρόνιο άγχος συνδέεται με αυξημένο κίνδυνο εκδήλωσης των διαταραχών άγχους και της κατάθλιψης στην εφηβεία και την ενήλικη ζωή (Kessler et al., 2005). Το σύστημα του εγκεφάλου που ρυθμίζει το άγχος, γνωστό ως άξονας υποθαλάμου-υπόφυσης-επινεφριδίων (HPA axis), μπορεί να γίνει υπερδραστήριο αν το άγχος παραμείνει ανεξέλεγκτο για χρόνια, και αυτό αυξάνει την προδιάθεση για συναισθηματικές διαταραχές (McEwen, 2012).
Το ανεπίλυτο άγχος μπορεί να επηρεάσει την ακαδημαϊκή πορεία του παιδιού. Η δυσκολία συγκέντρωσης, η διάσπαση προσοχής και η συνεχής ανησυχία το εμποδίζουν να αποδώσει στις σχολικές του υποχρεώσεις, γεγονός που μπορεί να οδηγήσει σε ένα φαύλο κύκλο χαμηλής αυτοεκτίμησης και απογοήτευσης.
Στην ενήλικη ζωή, οι άνθρωποι που μεγάλωσαν με ανεπεξέργαστο άγχος τείνουν να έχουν φτωχότερη ανοχή στη ματαίωση και στο στρες, αποφεύγουν νέες εμπειρίες ή έχουν αυξημένη ανάγκη για έλεγχο πάνω σε όλα μέχρι παραλυτικής τελειομανίας. Σε κοινωνικό επίπεδο, αυτό μπορεί να οδηγήσει σε δυσκολίες στις διαπροσωπικές σχέσεις, καθώς το άγχος μπορεί να εκδηλωθεί ως υπερβολική εσωστρέφεια, ευθιξία, επιθετικότητα ή ως ανάγκη για συνεχή επιβεβαίωση από τους άλλους.
Το τελευταίο, συμβάλλει σε μία αυτοεικόνα που είναι εύθραυστη και ασταθής, αφού επηρεάζεται άμεσα από εξωτερικούς παράγοντες. Αυτό σημαίνει ότι ακόμα και μια μικρή αρνητική κριτική μπορεί να κλονίσει την αυτοπεποίθηση, οδηγώντας σε συνεχείς αμφιβολίες για τον εαυτό και μεγάλη ευαλωτότητα στην απόρριψη (Crocker & Park, 2004).
Ιδιαίτερα στην εφηβεία, όπου η κοινωνική αποδοχή έχει καθοριστικό ρόλο, η υπερβολική εξάρτηση από την εξωτερική επιβεβαίωση μπορεί να καταστήσει έναν έφηβο πιο ευάλωτο στην πίεση των συνομηλίκων, επηρεάζοντας επιλογές σε κρίσιμες αποφάσεις όπως για τη χρήση ουσιών, τη σχολική συμμετοχή και τις διαπροσωπικές σχέσεις (Bozzini et al., 2020).
Ακόμη χειρότερα όμως, όταν ένας άνθρωπος έχει μάθει από μικρός να αντλεί την αίσθηση της αξίας του αποκλειστικά από την επιβεβαίωση των άλλων, μπορεί να γίνει συναισθηματικά εξαρτημένος από τις διαπροσωπικές σχέσεις του. Αυτό σημαίνει ότι μπορεί να παραμένει σε τοξικές ή μη ισορροπημένες σχέσεις απλώς και μόνο επειδή φοβάται την απόρριψη ή την απώλεια της εξωτερικής επιβεβαίωσης.
Η συνεχής ανάγκη για επιβεβαίωση μπορεί να τον οδηγήσει στο να ανέχεται συμπεριφορές που δεν του αξίζουν, απλώς και μόνο για να μη ρισκάρει την εγκατάλειψη. Στις ερωτικές σχέσεις, αυτό μπορεί να εκδηλωθεί ως υπερβολική εξάρτηση από τον σύντροφο, έλλειψη προσωπικών ορίων και χαμηλή διεκδικητικότητα.
Πώς μπορείς να βοηθήσεις το παιδί σου;
Αν υποψιάζεσαι ότι το παιδί σου έχει άγχος, υπάρχουν τρόποι να το υποστηρίξεις:
- Δείξε ενσυναίσθηση και χρησιμοποίησε ανοιχτή επικοινωνία: Αντί να απορρίπτεις τους φόβους του, αναγνώρισέ τους. Πες: «Καταλαβαίνω ότι κάτι σε ανησυχεί. Θες να μιλήσουμε γι’ αυτό;».
- Δίδαξέ του στρατηγικές χαλάρωσης: Διαφραγματική αναπνοή, διαλογισμός και σωματική άσκηση μπορούν να βοηθήσουν στη ρύθμιση του άγχους.
- Δώσε το καλό παράδειγμα: Τα παιδιά παρατηρούν και μαθαίνουν από τις αντιδράσεις των γονιών τους. Αν βλέπει ότι διαχειρίζεσαι το άγχος σου με υγιείς τρόπους, είναι πιο πιθανό να κάνει το ίδιο. Ενώ αν βλέπει ότι έχεις κι εσύ άγχος ή ψυχαναγκάζεσαι με πράγματα όπως η καθαριότητα του σπιτιού, είναι πολύ πιθανό να υιοθετήσει το άγχος σου. Ομοίως, η συστηματική αυστηρότητα και η πίεση για το διάβασμα με τρόπο πολύ επιτακτικό, μπορεί να συμβάλλει στο παιδικό άγχος.
- Ζήτα επαγγελματική βοήθεια όταν χρειάζεται: Αν το άγχος επηρεάζει την καθημερινή ζωή του παιδιού σου, η θεραπεία από έναν εξειδικευμένο παιδοψυχολόγο μπορεί να είναι απαραίτητη. Μην κάνεις το λάθος να τη θεωρήσεις πολυτέλεια ή περιττή επειδή πρόκειται για ένα παιδί.
Μην κάνεις το λάθος να θεωρήσεις ότι ο παιδοψυχολόγος είναι πολυτέλεια ή περιττός επειδή πρόκειται για ένα παιδί.
Το άγχος ως ευκαιρία ανάπτυξης
Το άγχος δεν είναι πάντα αρνητικό. Σε μικρές δόσεις, μπορεί να λειτουργήσει ως κινητήριος δύναμη, ενισχύοντας την προσαρμοστικότητα του παιδιού. Μαθαίνοντας να διαχειρίζεται το άγχος του, το παιδί αποκτά εργαλεία που θα το βοηθήσουν να αντεπεξέλθει στις απαιτήσεις της ζωής.
Η υποστήριξη και η καθοδήγησή σου ως γονέα είναι καθοριστικές. Με κατανόηση και σωστή διαχείριση, το παιδί σου μπορεί όχι μόνο να ξεπεράσει το άγχος του, αλλά και να αναπτύξει ανθεκτικότητα που θα του χρησιμεύσει σε όλη του τη ζωή.
Βιβλιογραφία
Bozzini AB, Bauer A, Maruyama J, Simões R, Matijasevich A. Factors associated with risk behaviors in adolescence: a systematic review. Braz J Psychiatry. 2021 Mar-Apr;43(2):210-221.
Crocker, J., & Park, L. E. (2004). The costly pursuit of self-esteem. Psychological Bulletin, 130(3), 392-414.
Deci, E. L., & Ryan, R. M. (2000). The “what” and “why” of goal pursuits: Human needs and the self-determination of behavior. Psychological Inquiry, 11(4), 227-268.Guzmán, J., Rodríguez, J., & García, L. (2020). Peer pressure and adolescent risk-taking behaviors. Journal of Youth and Adolescence, 49(2), 235-251.
Hudson JL, Rapee RM. The origins of social phobia. Behav Modif. 2000 Jan;24(1):102-29.
Kendall, P. C., Safford, S., Flannery-Schroeder, E., & Webb, A. (2010). Child anxiety disorders: A review of the research and findings. Journal of Clinical Child & Adolescent Psychology, 39(4), 451-473.
Muris P, Meesters C, van den Berg F. The Strengths and Difficulties Questionnaire (SDQ)–further evidence for its reliability and validity in a community sample of Dutch children and adolescents. Eur Child Adolesc Psychiatry. 2003 Jan;12(1):1-8.
Shafran, R., Egan, S., & Wade, T. (2010). Overcoming Perfectionism: A Self-Help Guide Using Cognitive Behavioral Techniques. London: Robinson.
