Δεν χρειάζεται να κοιτάξει κανείς μακριά για να αναγνωρίσει την αύξηση του υπαρξιακού κενού που νιώθουν αρκετοί νέοι άνδρες στις δυτικές κοινωνίες. Πίσω από τις οθόνες, στους ψηφιακούς διαδρόμους των Reddit, Instagram, X (Twitter) και πιο πρόσφατα του TikTok, γεννιέται και αναπαράγεται η ιδεολογία Incel που, ενώ αρχικά ξεκίνησε ως απλή αυτοπεριγραφή —involuntary celibate, δηλαδή «ακούσια άγαμος» – εξελίχθηκε σε ένα τοξικό αφήγημα μίσους προς τις γυναίκες, την κοινωνία και τελικά τον ίδιο τον εαυτό.
Η σειρά Adolescence στο δίκτυο NETFLIX προσπαθεί να αγγίξει αυτές τις ρωγμές. Παρουσιάζει έφηβους που παλεύουν με την εικόνα τους, με την ερωτική απόρριψη, με την ανάγκη να ανήκουν και να επιβεβαιωθούν μέσα από την επιθυμία των άλλων. Οι Incel χαρακτήρες που αναφέρονται στη σειρά δεν είναι καρικατούρες, αλλά η υπενθύμιση μιας ψυχολογικής συνθήκης που βαθαίνει: της εσωτερικευμένης ντροπής, του θυμού και της πεποίθησης ότι η κοινωνία είναι άδικα οργανωμένη ώστε να ευνοεί μόνο τους «ελκυστικούς» ή τους «επιτυχημένους».
Αυτό το φαινόμενο δεν είναι άγνωστο στην Ελλάδα, ούτε βρίσκεται στο περιθώριο. Μολονότι δεν υπάρχουν ακόμη επαρκή εμπειρικά δεδομένα για να χαρτογραφήσουμε με ακρίβεια την έκτασή του, η παρουσία σχετικού περιεχομένου σε ελληνόφωνα forums και social media καταδεικνύει ότι αυτές οι ιδέες μεταφράζονται και προσαρμόζονται στο εγχώριο πλαίσιο. Η αύξηση της κατάθλιψης και του κοινωνικού άγχους στους άρρενες εφήβους, σε συνδυασμό με την έλλειψη ουσιαστικής σεξουαλικής διαπαιδαγώγησης και την κρίση αρρενωπότητας που βιώνεται μετά από τις μεγάλες κοινωνικοοικονομικές κρίσεις που γνώρισε η χώρα μας, δημιουργούν εύφορο έδαφος.
Προστίθεται δε σε ένα ήδη εύθραυστο υπόστρωμα που εδώ και χρόνια ευνοεί την εμφάνιση νεανικής παραβατικότητας. Κοινωνικός αποκλεισμός, αποδιοργανωμένες οικογενειακές σχέσεις, σχολική αποτυχία και απουσία θετικών ανδρικών προτύπων συνθέτουν μια ψυχοκοινωνική πραγματικότητα στην οποία η ιδεολογία των Incel έρχεται να προσφέρει μια επίπλαστη απάντηση. Ο νέος βρίσκει μέσα σε αυτή μια εξήγηση για τον πόνο του και, ταυτόχρονα, τον «ένοχο» που ευθύνεται: τις γυναίκες, την κοινωνία, τον κόσμο που δεν του αναγνωρίζει αξία. Μέσα από αυτή την οπτική, η βία δεν είναι τυχαία· παρουσιάζεται σχεδόν ως δικαίωμα. Με αυτόν τον τρόπο, η Incel ιδεολογία ενισχύει προϋπάρχουσες τάσεις επιθετικότητας και δημιουργεί ένα ψυχικό έδαφος όπου η βία – τόσο η νεανική, όσο και η μετέπειτα ενδοοικογενειακή – παύει να είναι επιλογή στιγμής και γίνεται μέρος μιας βαθύτερης, διαστρεβλωμένης αντίληψης για τις ανθρώπινες σχέσεις και την εξουσία πάνω στον άλλο άνθρωπο.
Οι ψυχολογικές ρίζες της Incel ταυτότητας βρίσκονται ασφαλώς στο τραύμα της απόρριψης και στην αίσθηση του ανήκειν που ποτέ δεν καλλιεργήθηκε. Σύμφωνα με τον Baumeister (2005), η ψυχική ανάγκη να είμαστε σημαντικοί και αναγνωρίσιμοι από τους άλλους είναι θεμελιώδης. Όταν δεν ικανοποιείται, η ψυχή στρέφεται προς την παθητικότητα, ή στην άλλη άκρη, προς την επιθετικότητα. Σε ένα περιβάλλον όπου οι άνδρες δεν έχουν μάθει να μιλούν για τα συναισθήματά τους, ο πόνος είναι βουβός ή εκρήγνυται σε διαδικτυακά fora, γεμάτα μισογυνισμό και παραίτηση από την επιδίωξη υγιών σχέσεων.
Το αφήγημα Incel δεν είναι απλώς ένα «παράξενο διαδίκτυο». Είναι μια κραυγή μοναξιάς που δυστυχώς μεταλλάσσεται σε ιδεολογία. Κι αυτό είναι το πιο ανησυχητικό. Δεν πρόκειται για απλούς περιθωριακούς νέους, αλλά για ανθρώπους που κάποτε θέλησαν να αγαπηθούν και να ανήκουν, και που τώρα δεν βλέπουν κανέναν λόγο να ελπίζουν. Και ασφαλώς, αυτή η ιδεολογία αυτή δεν εκδηλώνεται μόνο σε κλειστά διαδικτυακά φόρουμ ή σε περιθωριακές κοινότητες· διαχέεται πλέον σε πιο «κανονικοποιημένους» χώρους δημόσιου λόγου, όπως τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης, και γίνεται αισθητή μέσα από την ένταση και την ποιότητα της αντίδρασης που προκαλεί ο διάλογος για θέματα ισότητας. Αυτό το αντιλαμβάνεται κανείς πολύ καθαρά όταν επιχειρεί να μιλήσει δημόσια για την έμφυλη βία, τη θέση των γυναικών ή τις ρίζες της πατριαρχικής καταπίεσης.
Για παράδειγμα, κάθε φορά που δημοσιεύω ένα άρθρο για την ενδοοικογενειακή βία ή για τα δικαιώματα των γυναικών, η αντίδραση που λαμβάνω από ορισμένους άνδρες στα κοινωνικά δίκτυα δεν είναι απλώς έντονη – είναι ωμή, θυμωμένη, συχνά προσβλητική και κάποιες φορές απειλητική. Τα μηνύματα δεν απηχούν απλώς διαφωνία· φέρουν έναν βαθύ, σχεδόν υπαρξιακό θυμό, σαν να απειλείται η ίδια η ταυτότητά τους. Πίσω από τις λέξεις τους μπορεί κανείς να νιώσει την ένταση μιας ματαίωσης που δεν βρίσκει άλλον δρόμο έκφρασης. Οι χαρακτηρισμοί είναι βίαιοι, οι προσβολές φύλου και προσώπου επαναλαμβανόμενες, και ο στόχος πάντα ο ίδιος: να σε κάνουν να σωπάσεις. Αυτή η επιθετικότητα δεν είναι λοιπόν μεμονωμένη, ούτε αποσπασματική. Ανήκει σε αυτό το ευρύτερο ιδεολογικό στίγμα που θεωρεί κάθε φωνή υπέρ της ισότητας ως απειλή· και συχνά, αυτή η φωνή γίνεται στόχος όχι επειδή λέει κάτι ριζοσπαστικό, αλλά επειδή απλώς θυμίζει ότι ο πόνος δεν έχει φύλο, αλλά ότι η κυριαρχικότητα και ο έλεγχος συνήθως έχουν.
Η ελληνική κοινωνία, ακόμα φορτισμένη από τις παραδοσιακές αντιλήψεις για την αρρενωπότητα, αδυνατεί να προσφέρει εναλλακτικά ανδρικά πρότυπα.
Η ελληνική κοινωνία, ακόμα φορτισμένη από τα παραδοσιακά στερεότυπα για την αρρενωπότητα, αδυνατεί να προσφέρει εναλλακτικά ανδρικά πρότυπα. Το αποτέλεσμα είναι αντιδραστικότητα, κυριαρχικότητα ή εσωστρέφεια, αποξένωση, εμμονή με την εξωτερική εικόνα και απόρριψη κάθε ευαλωτότητας. Την ίδια στιγμή, απουσιάζει το κατάλληλο εκπαιδευτικό περιεχομένο στο σχολείο, γιατί υπάρχει αντίδραση από μια συντηρητική μερίδα γονέων που δεν κατανοούν ότι με αυτό τον τρόπο αντί να ενισχύεται η απαραίτητη ενσυναίσθηση στα παιδιά, διαιωνίζεται μια ακατέργαστη διαχείριση των σχέσεων και του ρόλου των φύλων.
Οι συνέπειες της διείσδυσης τέτοιων ιδεολογιών και στάσεων είναι σοβαρές. Από την ψυχική επιβάρυνση των νέων μέχρι την πιθανότητα βίαιων εκφράσεων θυμού. Όμως δεν είναι αναπόφευκτες. Ο διάλογος, η έγκαιρη ψυχοεκπαίδευση, η σεξουαλική διαπαιδαγώγηση, η εκπαίδευση γύρω από την έμφυλη ταυτότητα και την έμφυλη βία, χωρίς συστολές και ενοχές, η αποδόμηση των έμφυλων στερεοτύπων μπορούν να λειτουργήσουν προληπτικά για αυτά τα φαινόμενα.
Δεν πρέπει να δαιμονοποιήσουμε τους Incel. Πρέπει να τους καταλάβουμε. Όχι για να τους δικαιολογήσουμε, αλλά για να θεραπεύσουμε το συλλογικό τραύμα της μοναξιάς που γέννησε την οργή τους.
Βιβλιογραφία
Baumeister, R. F. (2005). The cultural animal: Human nature, meaning, and social life. Oxford University Press.
Ging, D. (2019). Alphas, betas, and incels: Theorizing the masculinities of the manosphere. Men and Masculinities, 22(4), 638–657.
Kalish, R., & Kimmel, M. (2010). Suicide by mass murder: Masculinity, aggrieved entitlement, and rampage school shootings. Health Sociology Review, 19(4), 451–464.
Zimmerman, J. (2020). The toxic world of online incels. Contexts, 19(3), 76–78.
Siapera E., Papadopoulou E. (2023). The affective and political economy of hate journalism: Toxic masculinity, misogynism and homophobia in Greek extreme right-wing media. The Greek Review of Social Research, 2023:161.
