Τι μπορεί να γίνει πέρα από διαπιστώσεις και προβλέψεις;
Η συζήτηση για τις επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στην ψυχική υγεία γίνεται ολοένα και περισσότερο επίκαιρη, καθώς η Ελλάδα γνωρίζει στην πράξη, μέρα με τη μέρα, τις πραγματικές επιπτώσεις της οικονομικής κρίσης στον κάθε έναν από εμάς. Πράγματι, η απασχόληση της κοινής γνώμης με την οικονομική κρίση αφορούσε, μέχρι πρόσφατα, περισσότερο στα μακροοικονομικά μεγέθη και στις πολιτικές και λιγότερο σε εμάς προσωπικά. Ασφαλώς υπήρχε η αντίληψη ότι η κρίση αργά ή γρήγορα θα επηρέαζε τη ζωή μας, εξατομικευμένα, αλλά έχω τη γνώμη ότι έμοιαζαν όλα αυτά αρκετά μακριά. Οι ίδιες οι πολιτικές ηγεσίες, όχι μόνο σε Εθνικό, αλλά και σε Ευρωπαϊκό επίπεδο, ήταν και συνεχίζουν να είναι καθησυχαστικές… όπως ίσως οφείλουν για πολλούς και διάφορους λόγους.
Κι όμως, αν κάποιος είναι αρκετά προσεκτικός, ήδη παρατηρεί στους δρόμους περισσότερους άστεγους συνανθρώπους μας από πριν, περισσότερη φτώχεια, και βέβαια γίνεται δέκτης ειδήσεων σχετικά με περισσότερες αυτοκτονίες, περισσότερη παραβατικότητα κ.ο.κ.
Ειδικότερα όμως σε ό,τι αφορά στην υγεία, η αλήθεια παραμένει ότι δεν υπάρχουν ακόμη αξιόπτιστες έρευνες για την Ελλάδα. Είναι νωρίς. Παρόλαυτά, μπορεί κανείς να συμβουλευτεί με ασφάλεια την ιστορική εμπειρία άλλων χωρών που αντιμετώπισαν παρόμοιες κρίσεις και μάλιστα κάτω από πολύ παρόμοιες συνθήκες. Πιστεύω ότι αυτή ακριβώς η καταγεγραμμένη και επιστημονικά διερευνημένη εμπειρία, καθιστά δυνατή μια κλεφτή ματιά στο μέλλον μας.
Το εύκολο παράδειγμα σε αυτό είναι η Αργεντινή. Οι έρευνες γύρω από τις συνέπειες της, αρκετά ανάλογης, οικονομικής κρίσης που βασάνισε τη χώρα -με κορύφωση στα έτη 2001 έως 2003- είναι πολυάριθμες και ορισμένες από αυτές έχουν καταλήξει σε οριστικά συμπεράσματα μόλις πρόσφατα. Γενικά, οφείλω να υπογραμμίσω ότι η σχέση φτωχών οικονομικών συνθηκών με τη νοσηρότητα τόσο των σωματικών όσο και των ψυχικών παθήσεων είναι γνωστή και παραδεκτή από πολλά, πολλά χρόνια.
Οι έρευνες συμφωνούν επίσης ότι η συσχέτιση οποιασδήποτε σοβαρής οικονομικής κρίσης με την υγεία, διέρχεται μέσα από την απότομη και σταθερή αύξηση της ανεργίας, ή τη μείωση του χρόνου εργασίας εν μέσω των κρίσεων. Όπως είναι επόμενο, αυτό συνεπάγεται αύξηση της διάρκειας της χρονικής περιόδου στην οποία οι άνθρωποι αναζητούν εργασία, καθώς και αύξηση του χρόνου που δαπανάται σε εσωτερικούς, μη εργασιακούς, χώρους, ή ακόμη στη γειτονιά.
Αυτό εξηγεί την παρατηρούμενη παράταση στη διάρκεια χρήσης ναρκωτικών ουσιών, παραδόξως χωρίς σημαντική αύξηση των χρηστών. Είναι μάλιστα πολύ ενδιαφέρον ότι οι νεαροί ενήλικες σε παραδοσιακά λιγότερο φτωχές γειτονιές είναι περισσότερο ευάλωτοι ως προς εκείνους που διαβιούν σε εξαθλιωμένες γειτονίες με παρελθόν στη διακίνηση ναρκωτικών. Επίσης όμως, οι οικονομικές κρίσεις συνοδεύονται από αλλαγές στην ποιότητα και στην τιμή των ναρκωτικών ουσιών, πχ. κράκ κοκαϊνη έναντι της καθαρής κοκαΐνης, με ό,τι αυτό σημαίνει.
Το περιοριζόμενο εισόδημα σε συνδυασμό με τις αυξήσεις στις τιμές αποτρέπουν τους ανθρώπους από τα μπαρ και τους προτρέπουν να καταναλώνουν αλκοόλ στο σπίτι ή σε σπίτια φίλων. Κατά αναλογία με τις ναρκωτικές ουσίες, ένας μεγάλος αριθμός ανθρώπων και ειδικά οι άνδρες, προσφεύγουν σε φθηνότερα, ή χαμηλότερης ποιότητας αλκοολούχα ποτά.
Ασφαλώς αυξάνεται και η χρήση των αγχολυτικών φαρμάκων. Είναι χαρακτηριστικό το παράδειγμα του Βελιγραδίου, στην πρόσφατη μεταπολεμική οικονομική ύφεση, όπου τα αγχολυτικά φάρμακα είχαν τη μεγαλύτερη κατανάλωση από κάθε άλλο φάρμακο και μάλιστα χρησιμοποιήθηκαν περισσότερο από τα άλλα φάρμακα και στις μη ψυχιατρικές διαγνώσεις. Οι επιστήμονες θεωρούν ότι αυτή η σημαντικά αυξημένη χρήση αγχολυτικών προδίδει μια σαφή τάση για αυτοθεραπεία…
Μια ενδιαφέρουσα μελέτη του Τμήματος Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου της Καλιφόρνιας (στο Σαν Ντιέγκο) το 2004 για τη χρήση των αγχολυτικών και των αντικαταθλιπτικών φαρμάκων στην Αργεντινή, κατέδειξε επιπλέον μια άλλη, διαφορετική παράμετρο. Μετά τις περικοπές στις δημόσιες δαπάνες του συστήματος υγείας, οι οικονομικές σχέσεις ιατρών-φαρμακευτικών εταιρειών συνέβαλαν στην αθρόα συνταγογράφηση, όχι πλέον επί βιολογικών ή ψυχιατρικών ενδείξεων αλλά στο έδαφος της ταλαιπωρίας που προκαλείται από την κοινωνική κατάσταση, την αίσθηση της ανασφάλειας και της ευπάθειας που η οικονομική και πολιτική κρίση είχε επιφέρει.
Με αφορμή το παραπάνω, αξίζει να υπογραμμίσω ότι το Σύστημα Υγείας της Αργεντινής ήταν πολύ ευάλωτο στην οικονομική ύφεση, ακριβώς λόγω της υψηλής εξάρτησης από “μαύρες” πληρωμές (π.χ. σχέσεις με ιατρών με φαρμακευτικές εταιρίες και “φακελάκια”) αλλά και του ισχυρού δεσμού μεταξύ της υγειονομικής ασφάλισης και της απασχόλησης. Σας θυμίζουν όλα αυτά το δικό μας Ε.Σ.Υ.; Στη διάρκεια της οικονομικής κρίσης στην Αργεντινή, το αναδιανεμητικό αποτέλεσμα της χρηματοδότησης της υγείας έγινε θετικότερο και η αξιοποίηση των υπηρεσιών μετατοπίστηκε ραγδαία από τους φτωχότερους στους πλουσιότερους.
Εν μέσω μιας οικονομικής κρίσης, που συνδέεται με αυξανόμενη ανεργία (βλ παραπάνω), η κατάθλιψη και οι αυτοκτονίες οπωσδήποτε αυξάνονται.
Τα καλύτερα μελετημένα παραδείγματα είναι αυτά της απότομης αύξησης της ανεργίας στο Ηνωμένο Βασίλειο τη δεκαετία του 1920 και του ’30 και της οικονομικής κρίσης του 1997-1998 στην Ανατολική / Νοτιοανατολική Ασία, που ήταν υπεύθυνα για πολύ αυξημένα ποσοστά αυτοκτονιών.
Οι μελέτες δείχνουν ότι οι άνεργοι βρίσκονται σε 2-3 φορές μεγαλύτερο κίνδυνο για αυτοκτονία.
Εν μέρει αυτός ο υψηλός κινδύνος αποδίδεται στη μεγαλύτερη πιθανότητα να χάσουν τις δουλειές τους άτομα με ψυχιατρική νόσο. Ωστόσο δεν γίνεται να παραγνωρίσει κανείς ότι ο κίνδυνος αυτοκτονίας αυξάνεται έως και 70% ακόμα και σε άτομα που δεν έχουν ιστορικό σοβαρών ψυχικών ασθενειών αλλά μένουν άνεργοι. Εξάλλου, προοπτικές μελέτες που συγκρίνουν την επίδραση της επιστροφής στην απασχόληση σε αυτόν τον κίνδυνο, επιβεβαιώνουν την αιτιώδη επίδραση της ανεργίας στην κατάθλιψη και στον αυτοκτονικό ιδεασμό.
Όμως, οι επιπτώσεις στην υγεία δεν περιορίζονται αμιγώς στην ψυχική σφαίρα. Κατά τη διάρκεια της κρίσης στην Αργεντινή, η συχνότητα των εμφραγμάτων του μυοκαρδίου ήταν υψηλότερη (6,9% έναντι 2,9%), όπως επίσης βρέθηκε υψηλότερο ποσοστό περιστατικών συμφορητικής καρδιακής ανεπάρκειας (16% έναντι 11%). Η σύνδεση των καρδιαγγειακών νοσημάτων με τις επιφερόμενες ψυχικές διαταραχές είναι μάλλον προφανής. Ωστόσο, υπενθυμίζω ότι οι επιδράσεις της κρίσης έχουν και την άλλη πλευρά τους. Για παράδειγμα, ο χρόνος εκτέλεσης επειγόντων επεμβάσεων αγγειοπλαστικής στην Αργεντινή ήταν σημαντικά παρατεταμένος στη διάρκεια της κρίσης, ιδίως στα δημόσια νοσοκομεία (μέσος όρος 190 λεπτά έναντι 27 λεπτών). Το δε ποσοστό καρδιαγγειακής θνησιμότητας κατά τη διάρκεια της νοσηλείας ήταν 6,2% έναντι 5,1%, όπως επίσης ήταν μεγαλύτερη η συχνότητα εμφάνισης ιατρικών επιπλοκών. Σε αυτά πρέπει να συνυπολογίσει κανείς όλους τους περιορισμούς στην πρόσβαση των ανθρώπων στις υπηρεσίες υγείας λόγω δυσχερειών, περικοπών, κ.α.
Τι μπορεί να γίνει πέρα από διαπιστώσεις και προβλέψεις; Ως γιατρός έχω πάντα κατά νου ότι η υγεία διασφαλίζεται μέσω της πρόληψης. Ανεξάρτητα των περιορισμών που δημιουργεί μια κρίση στις δυνατότητες ενός κράτους, το κράτος οφείλει να είναι προετοιμασμένο. Πιστεύω ότι θα γίνω περισσότερο σαφής αν παραθέσω ένα παράδειγμα. Αφορά στην απάντηση του κ. Kenneth J. Mukamal, Αναπληρωτή Καθηγητή Ιατρικής, στην Ιατρική Σχολή του Πανεπιστημίου Χάρβαρντ προς τους Gunnell και συνεργάτες, που δημοσιεύσαν εργασία τους στη Βρετανική Ιατρική Επιθεώρηση (British Medical Journal) το 2009 σχετικά με την προβλέψιμη αύξηση στη θνησιμότητα από αυτοκτονιές κατά τη διάρκεια μιας περιόδου οικονομικού στρες. Η απάντηση του Mukamal είχε τίτλο “η Χαμένη ευκαιρία στην Πρόληψη της Αυτοκτονίας”.
Ο Mukamal γράφει: “Στις Ηνωμένες Πολιτείες, η πρόσβαση σε όπλα είναι άμεσα συνδεδεμένη με τον κίνδυνο αυτοκτονίας. Παρόλο που ο απαγχονισμός είναι μια κοινή, ιδιαίτερα θανατηφόρος μέθοδος αυτοκτονίας, στην οποία η πρόσβαση δεν είναι δυνατόν να περιορίζεται, οι κοινές μέθοδοι που χρησιμοποιούν νεαροί ενήλικες στην Ευρώπη παραμένουν τα άλματα από ύψος, οι δηλητηριάσεις, και η χρήση οχημάτων. Η πρόσβαση στο σύνολό τους μπορεί να μειωθεί. Μπορούν να τεθούν εμπόδια στους σιδηροδρόμους, στα οδοστρώματα και σε άλλα hotspots αυτοκτονίας όπως οι γέφυρες, και τα προσβάσιμα ψηλά κτίρια και να τηρείται αυστηρά η εφαρμογή ορίων αγοράς/προμήθειας δυνητικά τοξικών φαρμακευτικών προϊότων.”
Εγώ θα προσθέσω ότι χρειάζονται περισσότερες δημόσιες δομές ψυχοθεραπευτικής παρέμβασης, προσβάσιμες σε όλους, που σήμερα λάμπουν δια της απουσίας τους.
