Με αφορμή σχόλιό μου στην Εφημερίδα “ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ” για την έρευνα “Οι Πυθίες του Καφέ” της Κέλλυς Φαναριώτη.
Ο άνθρωπος έχει τη φυσική τάση να πιστεύει στο μυστικισμό και στις ψευδοεπιστήμες από την έμφυτη επιθυμία του να βρίσκει απαντήσεις στις αβεβαιότητες της ζωής. Σχεδόν κάθε μέρα οι άνθρωποι αντιμετωπίζουν δύσκολες καταστάσεις και χρειάζεται να παίρνουν σημαντικές αποφάσεις. Αυτή η συνεχής προσπάθεια δοκιμασίας και λάθους συνοδεύεται από άγχος, θυμό ή φόβο. Προκειμένου να ξεφεύγουν από αυτό το χάος της ζωής, αρκετοί ελέγχουν τα ημερήσια ωροσκόπια, ή συμβουλεύονται χαρτορίχτρες, καφετζούδες, κ.α., μολονότι όλες αυτές οι μεθοδολογίες στερούνται τεκμηριωμένης προγνωστικής εγκυρότητας. Άλλοτε πάλι, προσφεύγουν σε εναλλακτικές θεραπείες για τα αντικειμενικά τους προβλήματα υγείας, μολονότι κι αυτές οι προσεγγίσεις στερούνται οποιασδήποτε σοβαρής τεκμηρίωσης.
Γιατί τόση εμπιστοσύνη αφού δεν υπάρχει απόδειξη;
Επιλέγουμε να πιστεύουμε στη δύναμη του πεπρωμένου, γιατί αυτό είναι πιο …εύκολο. Όταν δεν έχουμε ειδικές γνώσεις, μας αρέσει να αποδεχόμαστε τις λιγότερο περίπλοκες απαντήσεις στις υπαρξιακές απορίες μας για τη ζωή, το θάνατο κι ό,τι υπάρχει μετά από αυτόν. Η εμπιστοσύνη στην άποψη ότι υπάρχουν πράγματα που ελέγχουν τη ζωή μας, πέρα από τις φυσικές μας δυνατότητες, μας βοηθάει να αφαιρούμε λίγο από το βάρος του εαυτού μας κι από την αγγαρεία να είμαστε οι ίδιοι υπεύθυνοι της δικής μας ύπαρξης. Το μέσο με το οποίο οι άνθρωποι νιώθουμε ότι διασυνδεόμαστε με αυτή την ανώτερη δύναμη είναι η θρησκεία, ενώ το μέσο για τη διασύνδεση με το πεπρωμένο είναι οι “διορατικοί” πάσης φύσεως.
ελπίδα σε μικρές δόσεις
Επίσης, στα μεγάλα διλήμματα μας εξυπηρετεί να μεταβιβάζουμε την ευθύνη των αποφάσεων σε κάποιον τρίτο, ειδικά όταν νιώθουμε ανασφάλεια και την αδυναμία να διαχειριζόμαστε τις δυσκολίες μόνοι μας. Είναι στη φύση μας όταν υποφέρουμε σε τέτοιες συνθήκες, να ψάχνουμε για το εύκολο παυσίπονο, για την άμεση ανακούφιση, ή για ευθείες απαντήσεις και συμβουλές, ακόμη κι αν το αποτέλεσμα είναι ολότελα βραχυπρόθεσμο. Όπως ένας άνθρωπος καταφεύγει στο αλκοόλ, με τον ίδιο τρόπο προστρέχει στους “πνευματικούς” κάθε λογής, ακόμη και στους εναλλακτικούς θεραπευτές. Η δουλειά του επαγγελματία μελλοντολόγου ή εναλλακτικού είναι να επωφελείται της τεράστιας ανάγκης μας για σύντομη εκτόνωση της εσωτερικής, ψυχικής, πίεσης και να πουλάει στον πελάτη του μια αίσθηση ασφάλειας και προσμονής για μια καλύτερη έκβαση στα θέματά του. Δυστυχώς, όμως, αυτή η προσωρινή απόδραση από την πραγματικότητα των προβλημάτων μας, ούτε τα λύνει ούτε βελτιώνει τη ζωή μας. Αλλά, οι μικρές δόσεις ελπίδας που λαμβάνουν όσοι επιλέγουν να ξοδεύουν τα χρήματά τους σε τέτοιους επιτήδειους, καθιστούν τις υπηρεσίες τους εξαιρετικά εθιστικές, σχεδόν όσο εθιστικό είναι το αλκοόλ.
Ο ανάδρομος Ερμής, η μνήμη του νερού και το φάντασμα της Όπερας.
άλλο υποκειμενική επιβεβαίωση κι άλλο απόδειξη
Το 1948 ο ερευνητής Μπέρτραμ Φόρερ απέδειξε το φαινόμενο Μπάρνουμ (ή φαινόμενο Φόρερ), δηλαδή την έμφυτη τάση μας να αξιολογούμε προτάσεις ή προβλέψεις ασαφείς και αόριστες ως εξαιρετικά ακριβείς, πιστεύοντας με βεβαιότητα ότι αφορούν σε εμάς τους ίδιους. Πρόκειται για την ίδια υποκειμενική επιβεβαίωση που λαμβάνουμε όταν δύο άσχετα μεταξύ τους συμβάντα συσχετίζονται μέσα στο μυαλό μας, επειδή μια προσωπική πεποίθηση, ή μία προσδοκία μας, καθιστά αυτό το συσχετισμό εύλογο. Για παράδειγμα, όταν αναζητούμε κοινά στοιχεία μεταξύ της προσωπικότητάς μας ή της προσωπικότητας ενός συντρόφου και των χαρακτηριστικών του αστρολογικού ζωδίου, ή πολύ περισσότερο όταν διαβάζουμε τις προφητείες του Νοστράδαμου και άλλων…
Επιπλέον, πρόσφατες έρευνες καταδεικνύουν ότι είναι στ’ αλήθεια πιθανό να θεωρούμε ως ακριβή μία πρόβλεψη ή, ακόμη, μία εναλλακτική θεραπεία, όταν πιστεύουμε ότι τα αποτελέσματά της μας αφορούν πολύ προσωπικά, όταν πιστεύουμε στην αυθεντία του “επαγγελματία” κι όταν τα προσδοκώμενα θα έχουν θετικό πρόσημο για τη ζωή μας. Ακριβώς όπως συμβαίνει μ’ εκείνη τη ζωδιακή πρόβλεψη, εκείνου του διάσημου αστρολόγου, στην έγκυρη εφημερίδα, που μας πληροφορεί για την επόμενη ερωτική μας σχέση, τις καλύτερες μέρες που έρχονται, κτλ., ή στην περίπτωση μιας γνωστής εναλλακτικής θεραπείας που υπόσχεται την ίαση χωρίς “συνθετικές χημείες” και γιατρούς.
Εξάλλου, ο ανθρώπινος εγκέφαλος είναι πολύ καλός στην εύρεση και στη δημιουργία νοημάτων, ακόμα κι όταν δεν υπάρχουν, όπως σε τυχαία μοτίβα. Ένα τέτοιο παράδειγμα είναι όταν οι άνθρωποι βλέπουν πρόσωπα κι άλλες εικόνες στα σύννεφα, στις κηλίδες Rorschach που χρησιμοποιούμε ενίοτε οι Ψυχίατροι, μέχρι και στην ανθρώπινη μορφή σε μια σκιά βουνού στον πλανήτη Άρη από φωτογραφία δορυφόρου, ή στις ασκητικές μορφές σε πεύκο έξω από τον ιερό ναό “Εισοδίων της Θεοτόκου” στη Σαλαμίνα. Και βέβαια στους λεκέδες του καφέ, όταν αναποδογυρίζουμε το φλιτζάνι με το ανάλογο αντίτιμο. Δηλαδή το φυσιολογικό νευροψυχιατρικό φαινόμενο που ονομάζεται παρειδωλία, κι εξηγεί πως ένα δυσδιάκριτο ή ασαφές εξωτερικό ερέθισμα εκλαμβάνεται εσφαλμένα ως ευκρινές και πλήρως αναγνωρίσιμο.
placebo, το φάρμακο της υποκειμενικής αντίληψης
Γενικά, η δύναμη της εμπιστοσύνης σε μία μέθοδο μπορεί να έχει ισχυρές επιδράσεις στον τρόπο που σκεφτόμαστε, ακόμη και στον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε το ίδιο μας το σώμα μας. Συχνά στην ιατρική έρευνα, προκειμένου να μετρήσουμε τα πραγματικά αποτελέσματα μιας νέας θεραπείας συγκρίνουμε με μια θεραπεία placebo (πλασίμπο). Δηλαδή με μία εικονική θεραπευτική διαδικασία κατά την οποία χορηγείται στον ασθενή μας ένα αδρανές χάπι, ενώ του δίνεται η πληροφορία ότι αυτό μπορεί να βελτιώσει την κατάστασή του χωρίς ο ίδιος να γνωρίζει ότι είναι αδρανές. Αν ο ασθενής πιστέψει πραγματικά ότι η θεραπεία θα αλλάξει την κατάστασή του, τότε αυτή η πεποίθηση μπορεί να παράγει μια υποκειμενική αντίληψη θεραπευτικού αποτελέσματος. Ο ασθενής ενδέχεται να αισθάνεται ότι η κατάστασή του έχει όντως βελτιωθεί. Ασφαλώς, δεν υπάρχουν πραγματικές μεταβολές στην υγεία του, με εξαίρεση αυτή την υποκειμενική αντίληψη των συμπτωμάτων, πχ. του πόνου, σε κάποιο βαθμό.
Οι εναλλακτικές θεραπείες, όπως η Ομοιοπαθητική με τις αραιωμένες ουσίες που βασίζονται στη “μνήμη του νερού”, το Ρέικι με την “καθολική ζωτική δύναμη του τσι” , η Αγιουρβέρντα με το “ενεργειακό δυναμικό”, και άπειρες ακόμη παλαιότερες και νεότερες ψευδοεπιστήμες, βασίζονται κατά κύριο λόγο σε αυτό το φαινόμενο, καθώς η αποτελεσματικότητά τους δεν έχει τεκμηριωθεί ποτέ, παρά τις πολυάριθμες σχετικές μελέτες. Αλλά είναι η πίστη που πείθει τους ασθενείς για την αξία τους, ίσως και κάποιους καλοπροαίρετους εναλλακτικούς θεραπευτές, που ονειρεύονται να γιατρεύουν χωρίς βέβαια τον τεράστιο κόπο της ιατρικής εκπαίδευσης.
Ούτε και κανείς, ποτέ στην ιστορία, δεν έχει αποδεδειγμένα προβλέψει την ανθρώπινη μοίρα σε ποσοστό στατιστικά μεγαλύτερο από την τύχη ή τα παρατηρήσιμα στοιχεία. Αν ίσχυε οτιδήποτε το διαφορετικό, κάποιος – κάπου – κάποτε θα είχε, υποθέτω, προβλέψει τις πρόσφατες επιθέσεις αυτοκτονίας του ISIS εδώ κι εκεί, το τσουνάμι του 2011, την 11η Σεπτεμβρίου 2001, το σεισμό του 1999, κ.ο.κ.
Χαρακτηριστικά, από το 1964 έως το 2015, ο Καναδός σκεπτικιστής Τζέιμς Ράντι προσέφερε μέσω του οργανισμού του μια ανταμοιβή ενός εκατομμυρίου δολαρίων σε όποιον μπορούσε να αποδείξει ότι ήταν σε θέση να προβλέπει το μέλλον ενός ανθρώπου κάτω από ελεγχόμενες επιστημονικές συνθήκες. Το βραβείο ίσχυε και για όποιον θα κατόρθωνε να αποδείξει ότι υπάρχουν Φαντάσματα, ότι μπορούσε να διαβάζει το μυαλό κάποιου, ή να θεραπεύει πραγματικές νόσους με την πίστη ή με εναλλακτικές μεθόδους, κλπ. Οι όροι του ήταν πολύ απλοί: απαγορεύονταν τα κόλπα. Χιλιάδες άνθρωποι προσπάθησαν, αλλά κανένας δεν πέρασε ούτε τον προκαταρκτικό έλεγχο ότι προσέρχονταν με μια πραγματική διαδικασία και με τεκμηριωμένο αποτέλεσμα.
Λοιπόν; Εσύ έχεις μεταφυσικό χάρισμα;
θαύματα, διαίσθηση, μεταφυσικότητα
Πέρα όμως από τις κακόβουλες χρήσεις της εμπιστοσύνης και της πίστης, με σκοπό το κέρδος ή άλλα οφέλη, υπάρχουν πολλά κατεξοχήν βιολογικά φαινόμενα που εξηγούν τις περισσότερες παραφυσικές ή μεταφυσικές εμπειρίες, με τις οποίες ένας άνθρωπος ενδέχεται να έρθει σε κάποια επαφή στην πορεία της ζωής του. Ορισμένες από αυτές τις εμπειρίες ενδέχεται να ενισχύουν τις προσωπικές πεποιθήσεις μας για τη δύναμη του πεπρωμένου, τη δύναμη της διαίσθησης, κ.ο.κ., ή εμπνέουν τους ανθρώπους να πιστεύουν στις εναλλακτικές θεραπείες, αν όχι να παρασύρονται σε συμπεράσματα.
Αξίζει να αναφέρω επιγραμματικά το φαινόμενο των υπναγωγικών και των υπνοπομπικών οπτικών ή ακουστικών ψευδαισθήσεων, κατά τη μετάβαση από την εγρήγορση στον ύπνο και τανάπαλιν, που πρώτος περιέγραψε ο Αριστοτέλης και ακόμη την προμνησία (déjà vu) και την κρυπτομνησία που είναι δυνατόν να συμβαίνουν σε κατά τα άλλα υγιείς ανθρώπους. Επίσης, τo σύνδρομο Charles Bonnet με οπτικές παραισθήσεις σε έδαφος οφθαλμολογικών παθήσεων, αλλά και τις λιλιπούτειες οπτικές ψευδαισθήσεις στην πορεία λοιμώξεων από τον ιό Epstein–Barr της λοιμώδους μονοπυρήνωσης, τη σύφιλη, αλλά και στο πλαίσιο της ψύχωσης Korsakoff από την έλλειψη βιταμίνης Β1 σε αλκοολικούς, και του οργανικού ψυχοσυνδρόμου. Την ύπουλη επιληψία του κροταφικού λοβού, με ακουστικές ή οπτικές ψευδαισθήσεις, η οποία σχετίζεται με όγκους, μηνιγγίτιδα, εγκεφαλίτιδα, τραύμα, αλλά και με αγγειακές ή συγγενείς δυσπλασίες του εγκεφάλου. Το σύνδρομο Gastaut-Geschwind στο έδαφος της κροταφικής επιληψίας, με συμπεριφορικά φαινόμενα όπως η υπεργραφία, η θρησκοληψία, η άτυπη και παράξενη σεξουαλικότητα, η περιστασιακότητα και η υπερβολική στροφή προς την “ψυχική ζωή”. Και τέλος, την ατελείωτη συμπτωματολογία στην πορεία πολυάριθμων ψυχιατρικών παθήσεων (όπως το άγχος, η κατάθλιψη, η μανία, οι ψυχώσεις, κ.ο.κ.), ή άλλων οργανικών νοσημάτων.
Τσαρλατάνοι αυξάνεσθε, πληθύνεσθε και γεμίσατε την γην. #Not
οι κακοί επιστήμονες
Σε μεγάλο βαθμό, οι εναλλακτικές ψευδοεπιστήμες επιβιώνουν από την παράδοση, ή γίνονται μόδα – συνήθως επειδή κάποιος διάσημος απασχολείται με αυτές -, ή σε περιόδους οικονομικής ύφεσης – οπότε θεριεύει η ψυχική πίεση και μεσουρανεί η εξαπάτηση για το εύκολο κέρδος -, ή με την ανοχή του κράτους που αδυνατεί να ελέγχει τους πάντες και τα πάντα. Κι ίσως αυτός ο έλεγχος να μην είναι μια πολύ σκόπιμη δαπάνη, εφόσον η διάκριση της αλήθειας από το ψέμα είναι, στο τέλος-τέλος, προσωπική μας ευθύνη, με τη βασική παιδεία που ήδη λαμβάνουμε δωρεάν.
Αν το Σύμπαν μας φυλάει ορισμένα μυστικά του, θα μας τα αποκαλύψει το CERN και η επιστημονική έρευνα με μεγαλύτερη πιθανότητα από τον κάθε τυχάρπαστο γκουρού. Σε κάποιον άλλο βαθμό οι τσαρλατάνοι επιβιώνουν γιατί βρίσκονται στον αντίποδα της επίσημης Επιστήμης που διδάσκεται στα Πανεπιστήμια του κόσμου και βασίζεται στην έρευνα και στην απόδειξη. Είτε γιατί αυτή δεν μας δίνει, ακόμη, όλες τις απαντήσεις που χρειαζόμαστε, είτε γιατί δεν θεραπεύει 100%, είτε γιατί συγκλονίζεται, κατά καιρούς, από πραγματικά σκάνδαλα που δίνουν τροφή σε μια απέραντη συνωμοσιολογία. Παρόλα αυτά, η Επιστήμη παραμένει ό, τι καλύτερο και αληθώς αποτελεσματικό διαθέτουμε. Η Επιστήμη έχει αυξήσει θεαματικά το προσδόκιμο ζωής του ανθρώπου, παρά τη συνεχιζόμενη καταστροφή στο περιβάλλον και παρά τις απλουστεύσεις που επιχειρούν οι αρνητές της, μέσα στην άγνοιά τους και με τα δικά τους συμφέροντα. Και ναι, τα εμβόλια – εσχάτως στο στόχαστρο των ψευδοεπιστημόνων, αλλά προϊόν της επίσημης επιστήμης – έχουν σημαντικό ρόλο σε αυτό.
Οι επαγγελματίες μάγοι – ή πιο σωστά οι ταχυδακτυλουργοί -, λένε ειλικρινώς ότι το κοινό τους γνωρίζει πως τα τρικ τους είναι μια ψευδαίσθηση, αλλά ότι ο φόβος της ψευδαίσθησης είναι πολύ πραγματικός… Μην αφήνετε τον φόβο να σας βυθίζει σε …”ψευδαισθήσεις”. Να θυμάστε πάντα ότι κάθε τεκμηριωμένη μεθοδολογία ή θεραπεία διδάσκεται ήδη στα Πανεπιστήμια (όχι σε ευφάνταστα ινστιτούτα ή εργαστήρια αμφίβολου κύρους). Αν δεν έχει βρει τη θέση της εκεί, τότε υπάρχει ένας πολύ σοβαρός λόγος για αυτό.
