Στην εποχή του ψηφιακού καθρέφτη, οι άνθρωποι — είτε βρίσκονται στην εφηβεία είτε στην ενήλικη ζωή — μοιάζουν όλο και περισσότερο να μετρούν την αξία τους μέσα από τη σύγκριση του εαυτού τους με τους άλλους στο διαδίκτυο. Πιο σωστά, μέσα από τις απεικονίσεις της ζωής που οι άλλοι διαλέγουν να μοιραστούν στα κοινωνικά δίκτυα. Αυτές οι εικόνες — φιλτραρισμένες, επιμελώς σκηνοθετημένες, επιλεγμένες με τρόπο κατάλληλο ώστε να εκπέμπουν επιτυχία, ομορφιά, ευτυχία — δημιουργούν μία ψευδαισθησιακή πραγματικότητα. Και μέσα σε αυτήν, ο άλλος γίνεται πρότυπο, γίνεται απειλή, γίνεται ανταγωνιστής. Δεν είναι πια ο διαδικτυακός “φίλος” που ακολουθούμε· είναι το μέτρο στο οποίο πιστεύουμε ότι υστερούμε.
Οι έφηβοι, με την ταυτότητά τους να βρίσκεται ακόμη υπό διαμόρφωση, κινδυνεύουν πολύ περισσότερο. Η εγκεφαλική ωρίμανση, ιδιαίτερα του προμετωπιαίου φλοιού που σχετίζεται με την κριτική σκέψη και τον έλεγχο παρορμήσεων, ολοκληρώνεται γύρω στα 25. Έτσι, αντιμετωπίζουν μεγαλύτερη δυσκολία να φιλτράρουν όσα βλέπουν, να ξεχωρίσουν την πραγματικότητα από την εξειδανίκευση, τη βιωμένη ζωή από την ψηφιακή αναπαράστασή της. Έρευνες, όπως αυτή των Keles, McCrae και Grealish (2020), καταδεικνύουν ότι η αυξημένη χρήση των social media συνδέεται με υψηλότερα επίπεδα άγχους, κατάθλιψης και μειωμένης αυτοεκτίμησης στους εφήβους. Δεν βλέπουν την ομορφιά, την επιτυχία ή τη χαρά των άλλων ως έμπνευση· τη ερμηνεύουν σαν υστέρηση του εαυτού τους ή ακόμη χειρότερα, σαν μομφή προς τον εαυτό τους.
Οι ενήλικες, αν και πιο ώριμοι γνωστικά, δεν μένουν ανεπηρέαστοι. Ο συνεχής βομβαρδισμός από «καλύτερες ζωές», «ιδανικά σώματα», «ευτυχισμένες οικογένειες» μπορεί να οδηγήσει σε χρόνιο αίσθημα ανεπάρκειας και σε αμφισβήτηση των δικών τους επιλογών και επιτευγμάτων. Μελέτες όπως αυτή της Fardouly και συνεργατών (2015) υποστηρίζουν ότι ακόμα και η σύντομη έκθεση σε εικόνες άλλων ανθρώπων στο Instagram ή στο TikTok είναι δυνατόν να ελαττώνει την ικανοποίηση ενός ανθρώπου από το σώμα του και τον τρόπο ζωής του, με επιπτώσεις στη διάθεση. Το πρόβλημα δεν έγκειται μόνο στην ύπαρξη αυτών των αναπαραστάσεων, αλλά και στην ασυνείδητη ανάγκη του ανθρώπου για σύγκριση· την παγίδα του «κοίτα τι έχει ο άλλος και τι δεν έχω εγώ».
Ποια σύγκριση έχει ψυχικό νόημα;
Κι όμως, η σύγκριση από μόνη της δεν είναι το πρόβλημα. Η ίδια η φύση μας είναι συγκριτική· έτσι εξελισσόμαστε, έτσι μαθαίνουμε. Ο εχθρός είναι η εξωτερική, οριζόντια σύγκριση — με πρόσωπα των οποίων το πλήρες τους υπόβαθρο αγνοούμε, με τις δυσκολίες ή τις αποτυχίες τους που δεν γνωρίζουμε και ίσως δεν θα μάθουμε ποτέ. Η μόνη σύγκριση που μπορεί να έχει ψυχικό νόημα είναι η εσωτερική, η κάθετη: με τον εαυτό μας σε ένα προηγούμενο στάδιο. Ποιος ήμουν πριν έξι μήνες; Πώς αντέδρασα τότε σε μια δυσκολία και πώς τώρα; Τι κατάφερα που δεν πίστευα πως μπορώ; Τι με δυσκολεύει ακόμα, και πώς μπορώ να αναπροσαρμόσω την πορεία μου;
Αυτό το είδος αυτοαναστοχασμού οδηγεί όχι στην ανασφάλεια αλλά στην αυτογνωσία. Δεν υπάρχει πιο βιώσιμος τρόπος για να βελτιωθούμε από το να δούμε πού ήμασταν και πού βρισκόμαστε τώρα. Όχι για να μετανιώσουμε το παρελθόν μας, αλλά για να χτίσουμε το μέλλον μας πάνω αυτό. Αντί να ζηλεύουμε τη δύναμη, την ομορφιά ή την επιτυχία των άλλων, μπορούμε να τιμούμε τις δικές μας μικρές μετακινήσεις προς το καλύτερο.
Η αυτοεκτίμηση δεν αναπτύσσεται όταν συγκρινόμαστε με τους άλλους.
Η αυτοεκτίμηση δεν αναπτύσσεται όταν συγκρινόμαστε με τους άλλους. Αναπτύσσεται όταν βλέπουμε την πρόοδό μας ως αποτέλεσμα προσπάθειας και συνειδητών επιλογών. Η επιβράβευση του εαυτού μας εν προκειμένω, δεν είναι ναρκισσιστική. Είναι αναγκαία. Αν δεν αναγνωρίσουμε εμείς τι καταφέραμε, πώς περιμένουμε να το δουν οι άλλοι; Και το ακόμα πιο κρίσιμο: πώς θα αντέξουμε την πίεση της ψηφιακής εξιδανίκευσης χωρίς να καταρρεύσουμε;
Ο κόσμος των κοινωνικών δικτύων είναι ένας κόσμος εικόνων. Αλλά ο δικός μας εσωτερικός κόσμος χτίζεται με εμπειρίες, αποτυχίες, μάθηση και ουσιαστική σύνδεση. Αν ξεχάσουμε ποιοι είμαστε πίσω από την οθόνη, τότε θα μείνουμε μόνο με την αντανάκλαση — χωρίς πρόσωπο.
Βιβλιογραφία
Fardouly, J., Diedrichs, P. C., Vartanian, L. R., & Halliwell, E. (2015). Social comparisons on social media: The impact of Facebook on young women’s body image concerns and mood. Body Image, 13, 38–45.
Keles, B., McCrae, N., & Grealish, A. (2020). A systematic review: The influence of social media on depression, anxiety and psychological distress in adolescents. International Journal of Adolescence and Youth, 25(1), 79–93.
