Τα ζωτικά όργανα δεν λειτουργούν μέσα σε απομονωμένα διαμερίσματα. Το έντερο, η καρδιά, ο εγκέφαλος και το υπόλοιπο νευρικό σύστημα αλληλεπιδρούν και επικοινωνούν μέσω περίπλοκων και στενά διασυνδεδεμένων νευρικών οδών. Αυτό το εσωτερικό δίκτυο δημιουργεί ενίοτε ορισμένα παράδοξα φαινόμενα – όπως το να αισθανθεί κανείς καρδιακή αρρυθμία ή ότι η καρδιά του «τρέχει» ή «φτερουγίζει», ενόσω έχει ένα κοιλιακό φούσκωμα ή ακριβώς τη στιγμή που συμβαίνει μία έντονη κένωση. Ειδικά σε ασθενείς με Σύνδρομο Ευερέθιστου Εντέρου, τέτοιες παρεξηγήσεις δεν είναι καθόλου σπάνιες. Ας δούμε γιατί.
Η επικάλυψη αισθητηριακών σημάτων μεταξύ καρδιάς και εντέρου
Το έντερο έχει το δικό του νευρικό σύστημα – το εντερικό νευρικό σύστημα – που διόλου τυχαία αποκαλούμε συχνά ως «δεύτερο εγκέφαλο». Αυτό το σύστημα συνεργάζεται στενά με το αυτόνομο νευρικό σύστημα, το οποίο ελέγχει μεταξύ άλλων τον καρδιακό ρυθμό και την αντίληψη των παλμών. Στους ανθρώπους με Σύνδρομο Ευερέθιστου Εντέρου παρατηρείται ένα φαινόμενο γνωστό ως σπλαχνική υπερευαισθησία: ο εγκέφαλος ερμηνεύει τα σήματα από το έντερο με υπερβολικό τρόπο. Έτσι, το πέρασμα του αέρα ή η περίσταλση (σύσπαση) του παχέος εντέρου μπορεί να γίνει αισθητή σαν ισχυρός και λίαν ανησυχητικός παλμός στο πάνω μέρος της κοιλιάς ή στο κάτω μέρος του θώρακα – εκεί όπου βρίσκεται η καρδιά.
Ο εγκέφαλος δεν είναι πάντα σε θέση να διακρίνει πού τελειώνει το έντερο και πού αρχίζει το μυοκάρδιο
Αυτό το αίσθημα μπορεί να περιλαμβάνει απότομους «χτύπους», δονήσεις, ή ακόμα και έναν ρυθμό που θυμίζει ταχυκαρδία. Ο εγκέφαλος, που δεν είναι πάντα σε θέση να διακρίνει πού τελειώνει το έντερο και πού αρχίζει το μυοκάρδιο, παράγει την εσφαλμένη εντύπωση ότι πρόκειται για καρδιακά συμπτώματα. Μία μελέτη του Naliboff και συνεργατών (2003) κατέδειξε μάλιστα ότι οι ασθενείς με Σύνδρομο Ευερέθιστου Εντέρου έχουν ενισχυμένη αντιληπτική ευαισθησία όχι μόνο στο έντερο, αλλά και σε άλλες περιοχές του σώματος.
Το κεντρικό μονοπάτι του πνευμονογαστρικού νεύρου
Το πνευμονογαστρικό νεύρο λειτουργεί ως δίαυλος μεταξύ του εγκεφάλου, της καρδιάς και του γαστρεντερικού συστήματος. Σε περιπτώσεις έντονου τυμπανισμού αλλά και κατά τη διάρκεια του περάσματος αερίων μέσα στα έντερα, εντερικών περιστάλσεων (φυσιολογικών κινήσεων του εντέρου) ή μιας έντονης κένωσης, η διέγερση του πνευμονογαστρικού είναι δυνατόν να επιφέρει παροδική βραδυκαρδία, ένα αίσθημα «βουβού» παλμού, ή ακόμα και στιγμιαία ζάλη και ανησυχία. Όλα αυτά μπορούν εύκολα να παραπέμπουν σε καρδιακή δυσλειτουργία, χωρίς αυτό να ισχύει. Πρόκειται για φυσιολογικές αντιδράσεις του παρασυμπαθητικού νευρικού συστήματος σε ερεθίσματα από το έντερο.
Σε περιπτώσεις αυξημένης εντερικής δραστηριότητας, ιδίως αν αυτή συνδυάζεται με σφίξιμο ή ανακούφιση από έντονο αέρα ή κόπρανα, η διέγερση του πνευμονογαστρικού μπορεί, λοιπόν, να επιφέρει ένα είδος «παλμικής σύγχυσης» στον ασθενή.
Το άγχος και η ενδοσωματική επιτήρηση
Οι περισσότεροι ασθενείς με Σύνδρομο Ευερέθιστου Εντέρου πάσχουν από διαταραχές άγχους – είτε πρόκειται για Διαταραχή Γενικευμένου Άγχους (ή αλλιώς, γενικευμένη αγχώδη διαταραχή), είτε για Άγχος Ασθένειας (ή αλλιώς, υποχονδρίαση), είτε για Διαταραχή Πανικού ή κρίσεις πανικού. Αυτοί οι άνθρωποι παρουσιάζουν αυξημένη διεγερσιμότητα του συστήματος επιτήρησης του σώματος, δηλαδή την όξυνση στην ικανότητα να εστιάζουν με υπερβολικό τρόπο σε φυσιολογικές σωματικές λειτουργίες. Ένα απλό εντερικό φούσκωμα γίνεται αντιληπτό σαν επείγον καρδιακό σύμπτωμα. Ο φόβος ενισχύει αυτή την αντίληψη, και τελικά δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος: όσο περισσότερο παρατηρεί κάποιος το σώμα του, τόσο περισσότερα «σημάδια» εντοπίζει και τα ερμηνεύει με καταστροφικό τρόπο.
Αυτό το φαινόμενο είναι πολύ καλά τεκμηριωμένο στις περιπτώσεις σωματομορφικών διαταραχών. Οι Barsky και Wyshak (1990) έχουν περιγράψει εκτενώς πώς η υπερεστίαση στο σώμα ενισχύει την ένταση και την ερμηνεία κάθε φυσιολογικού σήματος ως παθολογικού.
Η ανάγκη για σωστή διαφορική διάγνωση
Παρότι τα παραπάνω φαινόμενα εξηγούν γιατί ένα σύμπτωμα από το έντερο μπορεί να εκληφθεί ως προερχόμενο από την καρδιά, η κλινική αξιολόγηση δεν πρέπει να παραλείπει το ενδεχόμενο πραγματικής καρδιακής παθολογίας. Ειδικά όταν συνυπάρχουν:
- απώλεια αισθήσεων ή λιποθυμικά επεισόδια
- έντονος πόνος στο στήθος
- παρατεταμένη ταχυκαρδία ή ιστορικό καρδιοπάθειας
Σε αυτές τις περιπτώσεις, η καρδιολογική εκτίμηση είναι απαραίτητη πριν προχωρήσει ο ψυχίατρος στη διαβεβαίωση ότι τα συμπτώματα έχουν ψυχοσωματική αιτιολογία.
Η γνώση ανακουφίζει
Η ενημέρωση του ασθενούς – η ψυχοεκπαίδευση όπως την ονομάζουμε – είναι ένα πολύ σημαντικό εργαλείο. Όταν οι ασθενείς κατανοούν ότι το σώμα τους δεν είναι διαχωρισμένο σε ανεξάρτητα διαμερίσματα αλλά λειτουργεί ως ενιαίο σύστημα, αρχίζουν να ερμηνεύουν τα συμπτώματα με περισσότερη νηφαλιότητα. Η Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία (CBT) έχει αποδειχθεί ιδιαίτερα αποτελεσματική, ιδίως με τεχνικές όπως η αποκαταστροφοποίηση ή η εστίαση στις αισθήσεις με τρόπο ουδέτερο και μη επικριτικό (body scanning).
Όσο πιο ήρεμο είναι το έντερο, τόσο λιγότερο θορυβεί και το μυαλό.
Παράλληλα, η θεραπευτική αντιμετώπιση των ίδιων των συμπτωμάτων με φαρμακευτική αγωγή, ιδιαίτερα στο έδαφος των διαταραχών του άγχους, μπορεί να μειώσει σημαντικά την εμφάνιση αυτών των φαινομενικά «καρδιολογικών» κρίσεων. Όσο πιο ήρεμο είναι το έντερο, τόσο λιγότερο θορυβείται και το μυαλό.
Βιβλιογραφία
Barsky, A. J., & Wyshak, G. (1990). Hypochondriasis and somatosensory amplification. The British Journal of Psychiatry, 157(3), 404–409.
Naliboff, B. D., Berman, S., et al. (2003). Sex-related differences in IBS patients: central processing of visceral stimuli. Gastroenterology, 124(7), 1738–1747.
Mayer, E. A., & Tillisch, K. (2011). The brain-gut axis in abdominal pain syndromes. Annual Review of Medicine, 62, 381–396.
Van Oudenhove, L., Vandenberghe, et al. (2007). Psychosocial factors, psychiatric illness and functional gastrointestinal disorders: a historical perspective. Digestive and Liver Disease, 39(8), 865–878.
Stern, R. M., Koch, K. L., & Andrews, P. L. (2011). Handbook of Psychophysiology. Cambridge University Press.
