Όταν η ζωή ανατρέπεται ξαφνικά και βίαια, όπως συνέβη για τον Γεράσιμο-Ιάσονα Γεωργιάδη, τον μοναδικό επιζώντα από το πρώτο βαγόνι του μοιραίου τρένου στα Τέμπη, οι λέξεις δεν επαρκούν για να περιγράψουν τον πόνο και την αγωνία. Ένας νέος μόλις 23 ετών, γεμάτος όνειρα και ελπίδες, βρίσκεται εδώ και πολλούς μήνες σε κώμα, μακριά από την πατρίδα του, νοσηλευόμενος στη Βοστώνη των ΗΠΑ. Η εγκληματική τραγωδία που τον έθεσε σε αυτήν την κατάσταση συγκλόνισε μια ολόκληρη χώρα και προκάλεσε κύματα συμπαράστασης από φίλους, συγγενείς, και αγνώστους.
Οι γονείς του, το δίχως άλλο σε μια αδιάκοπη μάχη δίπλα στο παιδί τους, ελπίζουν καθημερινά, κρατώντας ζωντανή την πίστη τους ότι θα έρθει η μέρα που ο Γεράσιμος θα ξυπνήσει. Παρά τις σοβαρές κρανιοεγκεφαλικές κακώσεις που υπέστη, η δύναμη της αγάπης και της πίστης τους δεν σβήνει, και αυτό καθρεφτίζεται στις άοκνες προσπάθειές τους με τους επιστήμονες στο πλευρό τους, και στις καθημερινές ευχές που δέχεται ο Γεράσιμος από όλους εμάς εδώ στην Ελλάδα.
Η ιστορία του Γεράσιμου είναι μία υπενθύμιση της ευθραυστότητας της ανθρώπινης ύπαρξης, και συνάμα της απεριόριστης αντοχής που μπορεί να δείξει ένας άνθρωπος στην αντιμετώπιση του αδιανόητου. Όσο σκληρή κι αν είναι η πραγματικότητα για εκείνον και την οικογένειά του, το φως της ελπίδας παραμένει ζωντανό, και αυτό είναι ίσως το πιο σημαντικό στην αναμέτρηση με το άγνωστο.
Τι συμβαίνει στον εγκέφαλο κατά τη διάρκεια του κώματος;
Ως κώμα ορίζεται μια κατάσταση παρατεταμένης ασυνειδησίας κατά την οποία ο άνθρωπος δεν ανταποκρίνεται σε εξωτερικά ερεθίσματα, όπως ο ήχος ή ο πόνος. Ο εγκέφαλος συνεχίζει να λειτουργεί σε κάποιο επίπεδο, αλλά τα νευρωνικά δίκτυα που απαιτούνται για την εγρήγορση και τη συνείδηση είναι σημαντικά τραυματισμένα. Συνήθως, αυτό συμβαίνει λόγω σοβαρών τραυμάτων στον εγκέφαλο, όπως από ένα χτύπημα, εγκεφαλικό επεισόδιο ή από έλλειψη οξυγόνου (υποξία) κατά τη διάρκεια π.χ. μιας καρδιακής ανακοπής.
Ο εγκέφαλος λειτουργεί μέσω πολύπλοκων δικτύων νευρώνων που συνδέουν διάφορες περιοχές, συμπεριλαμβανομένου του εγκεφαλικού φλοιού, ο οποίος είναι υπεύθυνος για τη συνείδηση, τη σκέψη και την αίσθηση του εαυτού. Μια άλλη κρίσιμη περιοχή είναι ο θάλαμος, που δρα ως “διακόπτης” πληροφοριών προς και από τον φλοιό. Ενώ μία άλλη, επίσης κρίσιμη περιοχή, το εγκεφαλικό στέλεχος, ρυθμίζει βασικές λειτουργίες όπως η αναπνοή, η καρδιακή λειτουργία και οι κύκλοι ύπνου-ξύπνιου.
Σε έναν ασθενή που βρίσκεται σε κώμα, το στέλεχος του εγκεφάλου λειτουργεί, επιτρέποντας τη διατήρηση βασικών ζωτικών λειτουργιών, αλλά η επικοινωνία ανάμεσα στον θάλαμο και τον εγκεφαλικό φλοιό μπορεί να είναι σοβαρά διαταραγμένη. Αυτό εμποδίζει τον εγκέφαλο να “ξυπνήσει” και να αποκτήσει συνείδηση. Αυτό εξηγεί γιατί κάποιοι ασθενείς σε κώμα μπορούν να παραμένουν “ζωντανοί” από φυσιολογική άποψη, αλλά χωρίς αντίληψη του περιβάλλοντος ή τη δυνατότητα επικοινωνίας. Σημαντικοί παράγοντες όπως η έλλειψη οξυγόνου μπορεί να προκαλέσουν μαζική ζημιά στους νευρώνες, μειώνοντας την ικανότητα του εγκεφάλου να αποκαταστήσει αυτή την επικοινωνία.
Η ηλεκτρική δραστηριότητα στον εγκέφαλο ανθρώπων που βρίσκονται σε κώμα μπορεί να είναι περιορισμένη ή ανώμαλη. Μελετώντας αυτή τη δραστηριότητα μέσω εγκεφαλογραφημάτων (EEG) και άλλων τεχικών, οι νευροεπιστήμονες μπορούν να προσδιορίσουν εάν υπάρχει δυνατότητα για την ανάκτηση της συνείδησης ή εάν ο εγκέφαλος έχει φτάσει σε μία κατάσταση μη αντιστρέψιμη (εγκεφαλικός θάνατος).
Γιατί κάποιοι ξυπνούν από το κώμα και άλλοι όχι;
Η πρόγνωση για ανθρώπους που παραμένουν σε κώμα για μεγάλα χρονικά διαστήματα είναι αβέβαιη. Αλλά κάθε περίπτωση είναι μοναδική και η έκβαση εξαρτάται από την έκταση της εγκεφαλικής βλάβης και από το πόσο καλά ανταποκρίνεται το σώμα στη φροντίδα.
Μια ένδειξη για την πρόγνωση είναι το επίπεδο ανταπόκρισης του ασθενούς. Σε κάποιους ανθρώπους, ακόμη και μετά από εβδομάδες ή μήνες, μπορεί να παρατηρηθεί μικρή βελτίωση στην αντίδραση σε ήχους ή κινήσεις. Σε άλλες περιπτώσεις, όμως, απουσιάζουν οι αυτές οι αποκρίσεις, γεγονός που ενδέχεται να υποδεικνύει πιο εκτεταμένη νευρολογική βλάβη.
Η ικανότητα ενός ασθενούς να ξυπνήσει από κώμα εξαρτάται από πολλούς παράγοντες. Οι σημαντικότεροι περιλαμβάνουν:
1. Η φύση και η σοβαρότητα της βλάβης: Όσο πιο εκτεταμένες οι βλάβες στον εγκεφαλικό φλοιό, τόσο πιο δύσκολο είναι να ανακτήσει ο ασθενής τη συνείδηση. Όταν η βλάβη περιορίζεται σε συγκεκριμένες περιοχές του εγκεφάλου, υπάρχει μεγαλύτερη πιθανότητα ανάκαμψης. Σε άλλες περιπτώσεις, αν η ζημιά είναι διάχυτη, οι πιθανότητες ανάκαμψης είναι μειωμένες.
2. Πλαστικότητα του εγκεφάλου: Η νευροπλαστικότητα, δηλαδή η ικανότητα του εγκεφάλου να “αναδιοργανώνεται” δημιουργώντας νέες συνδέσεις, είναι ένας σημαντικός παράγοντας. Μερικοί άνθρωποι, ιδιαίτερα οι νεότεροι, έχουν μεγαλύτερη ικανότητα για αναγέννηση των εγκεφαλικών κυκλωμάτων. Αυτό μπορεί να εξηγήσει γιατί μερικοί ξυπνούν από κώμα, ακόμη και μετά από μήνες ή χρόνια. Ο εγκέφαλός τους καταφέρνει να δημιουργήσει νέες συνδέσεις που αντικαθιστούν τις βλάβες, επιτρέποντας κάποια ανάκτηση της συνείδησης.
3. Βαθμός της εγκεφαλικής δραστηριότητας: Οι επιστήμονες χρησιμοποιούμε το ηλεκτροεγκεφαλογράφημα (EEG) και άλλες μεθόδους απεικόνισης του εγκεφάλου για να μελετήσουμε τη νευρωνική δραστηριότητα. Για παράδειγμα, χρησιμοποιούνται τεχνικές όπως η λειτουργική μαγνητική τομογραφία (fMRI) για να ανιχνευθεί εάν ο εγκέφαλος ανταποκρίνεται σε ερεθίσματα, ακόμα και όταν ο ασθενής δεν μπορεί να κινηθεί ή να επικοινωνήσει (ανίχνευση “συγκαλυμμένης συνείδησης”). Ασθενείς με υπολειμματική εγκεφαλική δραστηριότητα έχουν συνήθως καλύτερες πιθανότητες να ξυπνήσουν από το κώμα. Ωστόσο, αν ο εγκέφαλος δείχνει ελάχιστη ή καμία δραστηριότητα, οι πιθανότητες ανάκαμψης είναι πολύ περιορισμένες.
4. Παρεμβάσεις και θεραπείες: Σε ορισμένες περιπτώσεις, η ιατρική παρέμβαση μπορεί να βοηθήσει. Για παράδειγμα, γίνονται προσπάθειες σε εξειδικευμένα κέντρα (όπως το Massachusetts General Hospital και το Spaulding Rehabilitation στη Βοστώνη) με τη διέγερση του εγκεφάλου χρησιμοποιώντας ηλεκτρικό ρεύμα ή μαγνητική διέγερση με σκοπό να ενισχυθεί η εγκεφαλική δραστηριότητα. Σε πειραματικές θεραπείες, όπως η διέγερση του πνευμονογαστρικού νεύρου, έχουν αναφερθεί περιστατικά όπου ασθενείς ξύπνησαν από μακροχρόνιο κώμα. Επίσης, οι θεραπείες περιλαμβάνουν φυσιοθεραπεία, εργοθεραπεία, ομιλοθεραπεία και ειδικά προσαρμοσμένες τεχνικές για την πρόληψη επιπλοκών και την ενθάρρυνση της αφύπνισης και της ανταπόκρισης.
5. Διάρκεια και συνθήκες φροντίδας: Ο χρόνος που περνά ένας ασθενής σε κώμα έχει επίσης σημασία. Τα πρώτα 1-2 χρόνια είναι συνήθως κρίσιμα για την πρόγνωση. Όσο περισσότερο καιρό παραμένει κάποιος σε κώμα χωρίς σημεία ανάκαμψης, τόσο πιο δύσκολη γίνεται η αποκατάσταση της συνείδησης. Επιπλέον, η καλή ιατρική φροντίδα, συμπεριλαμβανομένης της σωστής θρέψης, φυσιοθεραπείας και παρακολούθησης, μπορεί να επηρεάσει θετικά την έκβαση.
Κατηγορίες κώματος και παραπλήσιες καταστάσεις
Όταν μιλάμε για κώμα, πρέπει να διακρίνουμε ανάμεσα στις διάφορες μορφές ασυνείδητης κατάστασης. Εκτός από το βαθύ κώμα, υπάρχουν και άλλες εκδοχές, όπως:
– Φυτική κατάσταση (Vegetative State): Σε αυτή την κατάσταση, ο ασθενής μπορεί να έχει ανοιχτά μάτια και να δείχνει κάποια αντανακλαστική κίνηση, αλλά δεν υπάρχει αντίληψη του περιβάλλοντος ή επικοινωνία. Σε περίπτωση παρατεταμένης φυτικής κατάστασης, η πρόγνωση είναι πολύ αρνητική.
– Κατάσταση ελάχιστης συνείδησης (Minimally Conscious State): Σε αυτήν την κατάσταση, ο ασθενής έχει κάποιες ελάχιστες αλλά ανιχνεύσιμες αντιδράσεις στο περιβάλλον, όπως να ακολουθεί με το βλέμμα ή να αντιδρά σε ήχους. Αυτή η κατάσταση δίνει μεγαλύτερες ελπίδες για ανάκαμψη.
– Σύνδρομο εγκλωβισμού (Locked-in Syndrome): Ο ασθενής μπορεί να έχει πλήρη συνείδηση, αλλά εξαιτίας εκτεταμένης βλάβης στο στέλεχος του εγκεφάλου, δεν μπορεί να κινηθεί ή να μιλήσει. Αν και μοιάζει με κώμα, η πρόγνωση είναι διαφορετική, καθώς η νοητική κατάσταση παραμένει ανέπαφη.
– Διαβητικό κώμα και υπογλυκαιμικό κώμα: Το διαβητικό κώμα είναι μια επικίνδυνη συνθήκη που μπορεί να προκύψει όταν τα επίπεδα σακχάρου στο αίμα ενός ατόμου με διαβήτη είναι είτε πολύ υψηλά (υπεργλυκαιμία) είτε πολύ χαμηλά (υπογλυκαιμία) για μεγάλο χρονικό διάστημα, οδηγώντας τον οργανισμό σε αδυναμία να διατηρήσει τη φυσιολογική του λειτουργία. Στην περίπτωση της υπεργλυκαιμίας (κετοξέωση ή HHS), τα αυξημένα επίπεδα γλυκόζης διαταράσσουν την ισορροπία των ηλεκτρολυτών στον εγκέφαλο, οδηγώντας σε εγκεφαλικό οίδημα και δυσλειτουργία των νευρώνων. Στην περίπτωση της υπογλυκαιμίας, η έλλειψη γλυκόζης μειώνει την ενέργεια που χρειάζονται οι εγκεφαλικοί νευρώνες, προκαλώντας ταχεία έκπτωση στη νευρική λειτουργία και, τελικά, απώλεια συνείδησης. Η πρόγνωση εξαρτάται από το πόσο γρήγορα θα δοθεί θεραπεία. Αν καθυστερήσει, μπορεί να προκύψουν μόνιμες εγκεφαλικές βλάβες λόγω έλλειψης γλυκόζης ή οξυγόνου.
Υπάρχει ελπίδα;
Η πρόγνωση για τους ανθρώπους που παραμένουν σε κώμα για μεγάλα χρονικά διαστήματα είναι αβέβαιη. Η πλήρης ανάκαμψη από το κώμα – ιδίως όταν διαρκεί για μήνες ή χρόνια – δεν είναι ο κανόνας, αλλά κάθε περίπτωση είναι μοναδική. Το αν κάποιος ξυπνήσει από το κώμα ή όχι εξαρτάται από πολλούς παράγοντες που αλληλεπιδρούν με τρόπους που, ακόμα, δεν κατανοούμε πλήρως. Το μέγεθος και η έκταση της εγκεφαλικής βλάβης, η πλαστικότητα του εγκεφάλου, η νευρωνική δραστηριότητα και η ποιότητα της ιατρικής φροντίδας καθορίζουν το τελικό αποτέλεσμα.
Παρά την πρόοδο της επιστήμης, το κώμα παραμένει μια βαθιά μυστηριώδης και περίπλοκη συνθήκη της ζωής, γεμάτη προκλήσεις για την ιατρική κοινότητα και για τους ανθρώπους που παλεύουν με την αβεβαιότητα της ανάρρωσης. Οι νευροεπιστήμες συνεχίζουν να αναζητούν τρόπους για να επαναφέρουν τη συνείδηση σε ασθενείς που βρίσκονται σε αυτές τις καταστάσεις.
Η ελπίδα, παραμένει ζωντανή για τους αγαπημένους που περιμένουν, για τους ιατρούς που συνεχίζουν να προσπαθούν, και για τον ίδιο τον άνθρωπο που αγωνίζεται να ξυπνήσει.
Βιβλιογραφία
Laureys, S., & Schiff, N. D. (2012). Coma and consciousness: Paradigms and paradoxes. Progress in Brain Research, 177, 1-10.
Jennett, B., & Plum, F. (1972). Persistent vegetative state after brain damage: A syndrome in search of a name. The Lancet, 299(7753), 734-737.
Schiff, N. D. (2010). Recovery of consciousness after brain injury: A mesocircuit hypothesis. Trends in Neurosciences, 33(1), 1-9.
