Δεν είναι μυστικό ότι η Ελλάδα έχει σοβαρό πρόβλημα με τα τροχαία ατυχήματα. Κάθε χρόνο χάνονται ζωές, οικογένειες διαλύονται και οι δρόμοι μας γεμίζουν με εικόνες θλίψης που θα μπορούσαν να είχαν αποφευχθεί. Ένας από τους βασικούς παράγοντες πίσω από αυτά τα περιστατικά είναι η οδήγηση υπό την επήρεια αλκοόλ. Πολλοί άνθρωποι που βγαίνουν για ένα “χαλαρό ποτάκι” πιστεύουν ότι “ένα ποτήρι δεν κάνει τη διαφορά”. Όμως, τα στοιχεία λένε μια διαφορετική ιστορία.
Η χώρα μας, δυστυχώς, έχει περισσότερους θανάτους από τροχαία ανά εκατομμύριο κατοίκων σε σύγκριση με τον ευρωπαϊκό μέσο όρο και παραμένει στις πρώτες θέσεις σε ατυχήματα που σχετίζονται με την κατανάλωση αλκοόλ. Κυριολεκτικά χάνουν τη ζωή τους δύο άνθρωποι την ημέρα! Η πραγματικότητα είναι ότι σε πολλές περιπτώσεις οι οδηγοί που καταναλώνουν αλκοόλ επιλέγουν να αγνοούν τον κίνδυνο, υποτιμώντας τις επιπτώσεις του οινοπνεύματος στη συγκέντρωση, στην κρίση και στα αντανακλαστικά τους.
Ο μηχανισμός μέσω του οποίου το αλκοόλ επηρεάζει την οδήγηση
Το αλκοόλ καταστέλει το κεντρικό νευρικό σύστημα. Οι κύριες επιδράσεις αφορούν τη μείωση της δραστηριότητας στους υποδοχείς του γ-αμινοβουτυρικού οξέος (GABA), ενός σημαντικού ανασταλτικού νευροδιαβιβαστή που λειτουργεί ως το “φρένο” του εγκεφάλου, και την αποσταθεροποίηση της δράσης του γλουταμινικού οξέος, ενός διεγερτικού νευροδιαβιβαστή. Το αποτέλεσμα είναι η αλλοίωση της γνωστικής λειτουργίας, της κρίσης, της ταχύτητας αντίδρασης και της κινητικής δεξιότητας.
Μειωμένη αντίληψη κινδύνου: Ελαττώνεται σημαντικά η ικανότητα του εγκεφάλου να αναγνωρίζει και να ανταποκρίνεται γρήγορα σε κινδύνους. Οι οδηγοί που έχουν καταναλώσει αλκοόλ δυσκολεύονται να υπολογίσουν σωστά αποστάσεις, να εντοπίσουν πιθανούς κινδύνους και να ανταποκριθούν σε απρόβλεπτες καταστάσεις.
Καθυστερημένες αντιδράσεις: Ο χρόνος αντίδρασης, δηλαδή ο χρόνος που απαιτείται για να μεταφράσει ο εγκέφαλος ένα ερέθισμα σε δράση, επιμηκύνεται σημαντικά. Αυτή η καθυστέρηση είναι ζωτικής σημασίας σε συνθήκες οδήγησης όπου τα δευτερόλεπτα παίζουν κρίσιμο ρόλο.
Μειωμένος συντονισμός: Το αλκοόλ επηρεάζει την παρεγκεφαλίδα, το μέρος του εγκεφάλου που ελέγχει την ισορροπία και την ακρίβεια των κινήσεων. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε ασταθείς κινήσεις του τιμονιού και σε έλλειψη ελέγχου κατά την οδήγηση.
Αυξημένη αυτοπεποίθηση και παρορμητικότητα: Το αλκοόλ επηρεάζει τον προμετωπιαίο φλοιό, ο οποίος είναι υπεύθυνος για την κρίση και την αυτοσυγκράτηση. Αυτό οδηγεί σε υπερεκτίμηση των ικανοτήτων του οδηγού και σε αυξημένο κίνδυνο λήψης παρορμητικών αποφάσεων.
Το οινόπνευμα πριν από την οδήγηση δημιουργεί μια παραπλανητική αίσθηση αυτοπεποίθησης. Όταν κάποιος καταναλώνει αλκοόλ, η δράση του στις νευροδιαβιβαστικές λειτουργίες του εγκεφάλου μειώνει τη συστολή και τη δυνατότητα αυτοκριτικής, ενώ ενισχύει το αίσθημα ευφορίας. Οι οδηγοί που βρίσκονται υπό την επήρεια αισθάνονται πιο σίγουροι για τις ικανότητές τους, ενώ στην πραγματικότητα έχουν ήδη επηρεαστεί αρνητικά η λογική ικανότητα, τα αντανακλαστικά και ο συντονισμός τους.
Αυτή η ψευδαίσθηση οφείλεται κατά κύριο λόγο στην επίδραση του αλκοόλ στον προμετωπιαίο φλοιό, την περιοχή του εγκεφάλου που είναι υπεύθυνη για τον έλεγχο των παρορμήσεων και τη λήψη αποφάσεων. Καθώς το αλκοόλ επιβραδύνει τη λειτουργία αυτής της περιοχής, ο οδηγός μπορεί να πιστεύει ότι είναι ικανός να εκτελεί περίπλοκες ενέργειες, όπως να ελέγξει το όχημά του υπό δύσκολες συνθήκες.
Το κακό μας το κεφάλι
Βέβαια, ορισμένοι άνθρωποι μοιάζουν να έχουν μια ιδιαίτερη σχέση με τον κίνδυνο, σχεδόν σαν να τον επιδιώκουν. Δεν είναι όλοι το ίδιο επιρρεπείς στην παραβίαση των κανόνων, και η προσωπικότητα του καθενός φαίνεται να παίζει καθοριστικό ρόλο, αλλά υπάρχουν πράγματι εκείνοι που ζουν για τη στιγμή, αναζητώντας την ένταση και την αδρεναλίνη, πιστεύοντας ότι τα όρια δεν ισχύουν γι’ αυτούς. Είναι συνήθως άνθρωποι νεαρής ηλικίας που βλέπουν το τιμόνι ως προέκταση της «μαγκιάς» τους, με το οινόπνευμα να λειτουργεί ως «καύσιμο» για την ψευδαίσθηση της παντοδυναμίας τους.
Οι νέοι άνδρες, ειδικότερα, αποτελούν μια ομάδα που συγχέει εύκολα το ρίσκο με την ψυχαγωγία. Με το αίμα τους να βράζει και την παρέα στο πίσω κάθισμα να φωνάζει «πάτα το!», οι προειδοποιήσεις για την επικινδυνότητα της οδήγησης υπό την επήρεια γίνονται απλώς ενοχλητικές λεπτομέρειες. Η απειρία τους πίσω από το τιμόνι, σε συνδυασμό με τη φυσική τάση να υπερεκτιμούν τις ικανότητές τους, δημιουργεί μια επικίνδυνη συνταγή. Όμως, δεν είναι μόνο θέμα ηλικίας, καθώς αποδεικνύονται το ίδιο ή περισσότερο απερίσκεπτοι και άνδρες στην 4η – 5η δεκαετίας της ζωής που νιώθουν επαγγελματικά επιτυχημένοι και αντιμετωπίζουν ανταγωνιστικά τους συνομηλίκους τους.
Υπάρχει και μια άλλη κατηγορία ανθρώπων που απλώς δεν ανέχονται κανόνες. Είναι οι «ανυπότακτοι» της ζωής, αυτοί που θεωρούν ότι η νομοθεσία είναι για τους υπόλοιπους και ότι οι ίδιοι βρίσκονται υπεράνω της. Σε αυτούς, η οδήγηση υπό την επήρεια δεν είναι μόνο αποτέλεσμα κακής κρίσης αλλά μία δήλωση στάσης. «Δεν θα μου πει κανείς τι να κάνω» υπαγορεύει η εσωτερική τους φωνή, ακόμα κι αν αυτή αντηχεί στη σιωπή μιας άδειας λογικής – ενός λάθος δρόμου που οδηγεί σε ένα μοιραίο ατύχημα.
Σε αυτήν την εξίσωση μπαίνουν και οι κοινωνικές νόρμες, που στην Ελλάδα ενισχύουν αυτές τις συμπεριφορές. Η παρέα στο τραπέζι, η παράδοση του «ένα ποτήρι ακόμα για το δρόμο» και το «χαλαρό ποτάκι» συντηρούν μια κουλτούρα που επιμένει να μη θεωρεί την οδήγηση υπό την επήρεια ως κάτι πραγματικά επικίνδυνο. Δεν θεωρείται “αναμενόμενο” να μη συνεχίσει να οδηγεί κάποιος το αμάξι του επειδή βγήκε για ποτό, αρκεί – εντελώς αόριστα – “να είναι προσεκτικός”. Και επικρατεί η φαιδρή αντίληψη ότι είναι υποτιμητικό να πρέπει να παραδεχτεί στους κοινωνικούς συνδαιτυμόνες ότι δεν πρέπει ή δεν μπορεί να οδηγήσει. Θα είναι ο “φλώρος” της παρέας.
Και κάπου εδώ έρχεται το χειρότερο. Αυτοί οι οδηγοί δεν αντιλαμβάνονται ότι το ρίσκο που παίρνουν δεν αφορά μόνο τους ίδιους. Με κάθε λάθος απόφαση, κινδυνεύουν ζωές. Ζωές ανθρώπων που μπορεί να βρίσκονταν στο λάθος σημείο τη λάθος στιγμή, απλώς επειδή κάποιος αποφάσισε να αγνοήσει κάθε λογική και να πατήσει γκάζι, αφήνοντας το τιμόνι στα χέρια του τζιν, της βότκας, του κρασιού…
Η ανθρώπινη φύση παίζει επίσης τον ρόλο της. Το φαινόμενο Dunning-Kruger, για παράδειγμα, εξηγεί γιατί άτομα με χαμηλή επίγνωση των πραγματικών τους ικανοτήτων τείνουν να τις υπερεκτιμούν. Όταν κάποιος πίνει, αυτή η τάση ενισχύεται ακόμα περισσότερο, καθώς η κρίση του είναι ήδη διαταραγμένη από το αλκοόλ. Έτσι, ο οδηγός βρίσκεται σε μια επικίνδυνη κατάσταση όπου νιώθει απόλυτα σίγουρος για τις ικανότητές του, ενώ κάθε δευτερόλεπτο που περνάει αυξάνει το ρίσκο για τον ίδιο και για τους άλλους που θα βρεθούν στο δρόμο του.
Τι επιβάλλεται να αλλάξει
Η αντιμετώπιση του προβλήματος απαιτεί κάτι περισσότερο από την ευχή να γίνουν οι δρόμοι μας πιο ασφαλείς. Χρειάζεται μια αποφασιστική, πολυεπίπεδη προσέγγιση που να συνδυάζει πρόληψη, νομοθεσία, εκπαίδευση και κυρίως την αλλαγή νοοτροπίας. Χρειαζόμαστε μια συντονισμένη προσπάθεια που θα αγγίξει κάθε πτυχή της κοινωνίας, από την προσωπική ευθύνη έως την κρατική παρέμβαση.
1. Αυστηρότεροι νόμοι και ελεγκτικοί μηχανισμοί
Η νομοθεσία είναι η ραχοκοκαλιά οποιασδήποτε προσπάθειας αλλαγής. Πολλοί πιστεύουν ότι στην Ελλάδα οι νόμοι είναι αυστηροί, αλλά η εφαρμογή τους είναι εκείνη που χωλαίνει – ειδικά στην περιφέρεια όπου πολίτες, πολιτικοί και αστυνομικοί είναι ..μπατζανάκηδες -. Εάν τα αλκοτέστ στους δρόμους γίνονταν με συνέπεια και οι ποινές ήταν πραγματικά αποτρεπτικές, όπως συμβαίνει σε χώρες όπως η Σουηδία (επιτρεπόμενο όριο αλκοόλ στο αίμα 0,2 γραμμάρια ανά λίτρο, υψηλά πρόστιμα, αφαίρεση άδειας οδήγησης και, σε ορισμένες περιπτώσεις, ποινές φυλάκισης), οι οδηγοί θα σκέφτονταν δύο και τρεις φορές πριν πάρουν το τιμόνι μεθυσμένοι.
Δεν πρόκειται για τιμωρητική λογική, αλλά για την κατανόηση ότι οι κανόνες δεν υπάρχουν για να περιορίζουν, αλλά για να προστατεύουν. Οι ποινές θα πρέπει να περιλαμβάνουν όχι μόνο οικονομικά πρόστιμα, αλλά και κοινωνικές επιπτώσεις, όπως η υποχρεωτική κοινωνική εργασία και η υποχρεωτική ψυχοθεραπευτική παρέμβαση για την μείωση της κατανάλωσης ή την απεξάρτηση.
2. Εκπαίδευση από νεαρή ηλικία
Η αλλαγή πρέπει να ξεκινήσει από τα σχολεία. Δεν είναι αρκετό να μιλάμε στα παιδιά για την επικινδυνότητα του αλκοόλ. Πρέπει να τους δείξουμε μέσα από βιωματικά προγράμματα τι σημαίνει να οδηγείς υπό την επήρεια. Εικονικές προσομοιώσεις, εκπαιδευτικά βίντεο και ιστορίες από προσκεκλημένους ανθρώπους που έχουν βιώσει τις τραγικές συνέπειες της οδήγησης υπό την επήρεια μπορούν να έχουν τεράστιο αντίκτυπο. Η εκπαίδευση δεν πρέπει να σταματάει, όμως, στην παιδική ηλικία.
Οι νεαροί οδηγοί, που βρίσκονται στην πιο επικίνδυνη ηλικιακή ομάδα χρειάζονται ειδική εκπαίδευση για τους κινδύνους και την υπευθυνότητα που φέρνει το τιμόνι. Είναι αστείο σήμερα ότι οι δόκιμοι οδηγοί εξετάζονται στις ικανότητες να παρκάρουν ή να βάζουν μπροστά το όχημα και στα σήματα, αλλά όχι σε θέματα που αφορούν στην κατανόηση των επιπτώσεων του οινοπνεύματος.
3. Δημόσιες εκστρατείες ευαισθητοποίησης
Οι διαφημίσεις στις οποίες οι οδηγοί προειδοποιούνται για τα τροχαία είναι ένα καλό πρώτο βήμα, αλλά οι περισσότεροι έχουν συνηθίσει να τις αγνοούν. Η αλλαγή της κοινωνικής κουλτούρας απαιτεί εκστρατείες που να «μιλούν» πραγματικά στον κόσμο. Εικόνες ανθρώπων που έχασαν τη ζωή τους, ιστορίες οικογενειών που επλήγησαν από τροχαία και ισχυρά συναισθηματικά μηνύματα μπορούν να κάνουν τη διαφορά. Στόχος δεν είναι να τρομάξουμε, αλλά να αφυπνίσουμε.
4. Ενίσχυση των μέσων μαζικής μεταφοράς και εναλλακτικών λύσεων
Σε πολλές περιπτώσεις, οι άνθρωποι πίνουν και οδηγούν επειδή δεν έχουν άλλες επιλογές για να επιστρέψουν στο σπίτι. Η Ελλάδα χρειάζεται να επενδύσει στην ανάπτυξη και βελτίωση των μέσων μαζικής μεταφοράς, ιδιαίτερα στις αγροτικές περιοχές, όπου η πρόσβαση είναι περιορισμένη, αλλά και η προέκταση της νυκτερινής λειτουργίας του Μετρό. Παράλληλα, θα μπορούσαν να ενισχυθούν οι υπηρεσίες ενοικίασης ταξί ή οι εφαρμογές διαμοιρασμού διαδρομών, παρέχοντας οικονομικές και ασφαλείς επιλογές.
5. Υποστήριξη ατόμων με προβλήματα κατανάλωσης αλκοόλ
Για ορισμένους ανθρώπους, η οδήγηση υπό την επήρεια δεν είναι απλώς ένα λάθος της στιγμής, αλλά σύμπτωμα ενός βαθύτερου προβλήματος. Η Ελλάδα χρειάζεται να ενισχύσει τις υπηρεσίες ψυχικής υγείας και εξαρτήσεων, προσφέροντας εύκολη πρόσβαση σε υποστήριξη για όσους αγωνίζονται με την κατάχρηση αλκοόλ και για τις οικογένειές τους. Τα προγράμματα θεραπείας και η ψυχολογική υποστήριξη δεν βοηθούν μόνο το άτομο, αλλά και την ευρύτερη κοινωνία.
6. Αλλαγή της νοοτροπίας μέσα από το παράδειγμα
Η αλλαγή ξεκινάει από τον καθένα μας. Όταν ένας φίλος ή μέλος της οικογένειας αποφασίζει να οδηγήσει μεθυσμένος, το να πούμε «εντάξει, αλλά πρόσεχε» είναι σαν να επιτρέπουμε τη συμπεριφορά του. Πρέπει να γίνουμε πιο άκαμπτοι απέναντι σε τέτοιες αποφάσεις, να προτείνουμε εναλλακτικές λύσεις και να μη φοβόμαστε να αντιδράσουμε. Αν δεν είμαστε εμείς μέρος της αλλαγής, τότε ποιος;
Η μάχη κατά της οδήγησης υπό την επήρεια του οινοπνεύματος δεν είναι εύκολη, αλλά είναι απαραίτητη. Μπορούμε και πρέπει να οραματιστούμε μια Ελλάδα όπου η ασφάλεια στους δρόμους δεν θα είναι πολυτέλεια, αλλά καθημερινότητα. Το ερώτημα είναι: έχουμε τη βούληση να κάνουμε ό,τι χρειάζεται για να φτάσουμε εκεί;
Στο ιατρείο μας παρέχουμε εξειδικευμένη ψυχιατρική και ψυχολογική στήριξη για όσους επιθυμούν να αντιμετωπίσουν την κατάχρηση αλκοόλ. Με σεβασμό στις προσωπικές ανάγκες κάθε ανθρώπου, προσφέρουμε μια ασφαλή, υποστηρικτική προσέγγιση που συνδυάζει επιστημονικά τεκμηριωμένες θεραπείες και εξατομικευμένη φροντίδα.
Βιβλιογραφία
Dunning, D., & Kruger, J. (1999). Unskilled and unaware of it: How difficulties in recognizing one’s own incompetence lead to inflated self-assessments. Journal of Personality and Social Psychology, 77(6), 1121–1134.
Perrine MW. Alcohol involvement in highway crashes. A review of the epidemiologic evidence. Clin Plast Surg. 1975 Jan;2(1):11-34.
Room, R., Babor, T., & Rehm, J. (2005). Alcohol and public health. The Lancet, 365(9458), 519–530.
