Στην Ελλάδα του 2025, δεν χρειάζεται κανείς να περιπλανηθεί πολύ για να διαπιστώσει τη ραγδαία εξάπλωση των θερμαινόμενων προϊόντων καπνού, όπως τα IQOS. Σε καφετέριες, πλατείες, γραφεία και σπίτια, μικρές, πολύχρωμες ηλεκτρονικές συσκευές ξεπροβάλλουν εκεί όπου άλλοτε βασίλευε η μυρωδιά του καμένου χαρτιού και καπνού. Σύμφωνα με τα τελευταία στοιχεία της Ευρωπαϊκής Επιτροπής (Special Eurobarometer 506, 2021), περίπου το 10% των Ευρωπαίων χρηστών καπνού χρησιμοποιεί προϊόντα θερμαινόμενου καπνού, με την Ελλάδα να βρίσκεται στην κορυφή αυτών των χωρών.
Δεν ήταν τυχαία η στροφή των καπνοβιομηχανιών στα ηλεκτρονικά τσιγάρα: ο διαρκώς αυστηρότερος νομικός περιορισμός στα συμβατικά τσιγάρα, η πίεση από την ιατρική επιστήμη, η αυξανόμενη κοινωνική αποδοκιμασία και η ανάγκη για «ανανεωμένες» αγορές ώθησαν τη βιομηχανία σε μια στρατηγική επένδυση στα θερμαινόμενα προϊόντα. Μέσα από μηνύματα για «λιγότερες τοξίνες» και «σοφότερη επιλογή», η διαφήμιση καλλιέργησε την εντύπωση μιας νέας ελπίδας, σε έναν χώρο όπου η παλιά αγορά του καπνού φαινόταν να έχει ξεμείνει από ανάσες.
Ας εξετάσουμε, όμως, με νηφάλια και κριτική ματιά: ποιοι είναι οι δυνητικοί κίνδυνοι για την υγεία από τη χρήση των θερμαινόμενων προϊόντων καπνού τύπου IQOS και πόσο βάσιμη είναι η ιδέα ότι αποτελούν «ασφαλέστερη» επιλογή.
Κίνδυνοι για την υγεία από τα θερμαινόμενα τσιγάρα τύπου iQOS
Η θέρμανση του καπνού, σε θερμοκρασίες περίπου 350°C (σε αντίθεση με την καύση στους 600-900°C των κανονικών τσιγάρων), μειώνει σημαντικά την παραγωγή ορισμένων τοξικών ενώσεων, αλλά δεν τις εξαφανίζει. Μελέτες, όπως εκείνη των Davis et al. (2019), έδειξαν ότι οι ατμοί των IQOS περιέχουν μεν χαμηλότερα επίπεδα πίσσας και μονοξειδίου του άνθρακα, αλλά εξακολουθούν να απελευθερώνουν φορμαλδεΰδη, ακεταλδεΰδη και άλλες καρκινογόνες ουσίες. Ένα συστατικό, η γλυοξάλη (ή αιθανοδιάλη, αγγλικά: glyoxal), που βρίσκεται σε υψηλότερα επίπεδα στα θερμαινόμενα προϊόντα σε σχέση με τα συμβατικά τσιγάρα, έχει μάλιστα συνδεθεί με τοξικές και μεταλλαξιογόνες δράσεις (Bekki et al., 2017).
Η χρήση θερμαινόμενων τσιγάρων μπορεί να συνοδεύεται από υποκειμενική αίσθηση βελτίωσης της αντοχής, όπως ότι ο καπνιστής ανεβαίνει τις σκάλες με μικρότερη δυσφορία, ωστόσο αυτή η βελτίωση αφορά κυρίως τη μείωση της οξείας φλεγμονώδους αντίδρασης και δεν συνεπάγεται αποκατάσταση της υγείας ή εξάλειψη των μακροπρόθεσμων κινδύνων που συνεχίζουν να υφίστανται.
Η φυσιολογία του καπνιστή δεν ξεγελιέται εύκολα. Προκαταρκτικές κλινικές μελέτες δείχνουν ότι η χρόνια έκθεση στα θερμαινόμενα προϊόντα προκαλεί αγγειακή δυσλειτουργία (Franck et al., 2020) και φλεγμονώδη αντίδραση στο αναπνευστικό επιθήλιο, παρά την απουσία κλασικής καύσης. Άλλες έρευνες δείχνουν ότι το ανοσοποιητικό σύστημα επηρεάζεται δυσμενώς, καθώς έχουν διαπιστωθεί αλλαγές στην κυτταρική ανοσία παρόμοιες με εκείνες που προκαλεί το συμβατικό κάπνισμα (Leigh et al., 2018).
Η δε παραμονή της νικοτίνης – σε συγκρίσιμα επίπεδα με εκείνα των κανονικών τσιγάρων, αν όχι ανώτερα από τη μεγαλύτερη χρήση λόγω αυξημένης απενοχοποίησης – διατηρεί την εξάρτηση αμετάβλητη. Η χρήση θερμαινόμενων τσιγάρων τύπου IQOS δεν αποτελεί βήμα απομάκρυνσης από την ψυχοβιολογική παγίδα της νικοτίνης· απλώς αλλάζει τον μηχανισμό χορήγησης. Το μοτίβο του εθισμού στον εγκέφαλο συνεχίζει να ενισχύεται, γιατί διατηρείται το ίδιο κυκλικό μοτίβο ανακούφισης (μετά από κάθε τσιγάρο) και επιθυμίας (μόλις περάσει λίγη ώρα από το τελευταίο τσιγάρο) (Breland et al., 2022).
Είναι, λοιπόν, πιο ασφαλή τα θερμαινόμενα τσιγάρα;
Η απάντηση, αν θέλουμε να είμαστε ειλικρινείς είναι «ναι, αλλά όχι αρκετά». Τα θερμαινόμενα προϊόντα καπνού εμφανίζουν μικρότερη τοξικότητα σε σύγκριση με τα συμβατικά τσιγάρα, αλλά δεν εξαλείφουν τους κινδύνους. Μείωση δεν σημαίνει εξάλειψη. Οι μηχανισμοί καρκινογένεσης, αγγειοπάθειας και ανοσολογικής δυσλειτουργίας παραμένουν ενεργοί, αν και με πιθανώς χαμηλότερη ένταση.
Η Philip Morris International, κατασκευάστρια του IQOS, παρουσιάζει δικές της μελέτες που υποστηρίζουν τη μειωμένη βλάβη, όμως ανεξάρτητες αναλύσεις (Glantz, 2018) έχουν επισημάνει σημαντικά μεθοδολογικά προβλήματα και πιθανά bias στη σχεδίαση αυτών των ερευνών.
Γιατί πρέπει να επιδιώξουμε την οριστική διακοπή, ακόμα και για τα θερμαινόμενα τύπου IQOS
Η οριστική διακοπή δεν είναι μόνο θέμα μείωσης της βλάβης στον οργανισμό· είναι ζήτημα πλήρους απελευθέρωσης από την παθολογική δυναμική της εξάρτησης και την αόρατη φθορά που συνεχίζει να υφίσταται το σώμα και η ψυχή. Κάθε εισπνοή νικοτίνης διατηρεί ενεργά τα κυκλώματα ανταμοιβής-τιμωρίας στον εγκέφαλο, παγιδεύοντας τον χρήστη σε ένα διαρκές κύμα άγχους, ανακούφισης και αναζήτησης. Κάθε συσκευή, όσο “καθαρή” και αν εμφανίζεται, αναπαράγει την ίδια νοσηρή συνθήκη.
ακόμα και η ελάχιστη έκθεση σε καρκινογόνες ουσίες αθροίζεται διαχρονικά
Επιπλέον, ακόμα και η ελάχιστη έκθεση σε καρκινογόνες ουσίες αθροίζεται διαχρονικά, αυξάνοντας τον σωρευτικό κίνδυνο για νεοπλασίες (καρκινογενέσεις) και χρόνια νοσήματα. Δεν υπάρχει επίπεδο έκθεσης που να θεωρείται απολύτως ασφαλές (U.S. Surgeon General, 2020).
Ποια βοηθήματα έχουν αποδεδειγμένη αποτελεσματικότητα στη διακοπή του καπνίσματος
Η νικοτίνη κρατάει τον άνθρωπο δεμένο με αόρατα δεσμά που σφίγγουν πιο ύπουλα και σταθερά απ’ όσο τολμούν να κάνουν πολλές άλλες ουσίες· μια εξάρτηση που συγκρίνεται σε ισχύ με εκείνη της ηρωίνης ή της κοκαΐνης, μα διατηρεί μεγαλύτερη κοινωνική αποδοχή. Τα σκευάσματα υποκατάστασης νικοτίνης (τσιχλες, επιθέματα, εισπνεόμενα) έχουν αποδειχτεί αποτελεσματικά σε πολλές μεταναλύσεις (Cahill et al., 2013). Η βουπροπιόνη (Zyban/Wellbutrin) και η κυτισινικλίνη (Tokovys) προσφέρουν επίσης αυξημένα ποσοστά επιτυχίας, επιδρώντας στους υποδοχείς της ντοπαμίνης και μειώνοντας την επιθυμία.
Ωστόσο, κανένα φαρμακευτικό βοήθημα δεν αρκεί από μόνο του.
Ο ρόλος της ψυχοθεραπείας
Η Γνωσιακή Συμπεριφορική Θεραπεία (CBT) προσφέρει τη δυνατότητα να αντιμετωπιστεί όχι μόνο η φυσική εξάρτηση, αλλά και το ψυχολογικό πλαίσιο που στηρίζει τη χρήση. Ο καπνιστής δεν καπνίζει μόνο λόγω νικοτίνης: καπνίζει επειδή μαθαίνει να συνδέει εντελώς εσφαλμένα το κάπνισμα με την ανακούφιση από το στρες, με την κοινωνικότητα, με την ικανοποίηση μετά από μία κοπιώδη προσπάθεια στην καθημερινή ζωή. Η CBT βοηθά τον χρήστη να εντοπίσει αυτές τις γνωσιακές παραμορφώσεις και να τις αναδομήσει, να αποκτήσει στρατηγικές αντιμετώπισης και να χτίσει νέες, υγιείς συνήθειες.
Έρευνα των Lancaster και Stead (2017) επιβεβαίωσε ότι προγράμματα διακοπής του καπνίσματος που ενσωματώνουν CBT διπλασιάζουν τα ποσοστά επιτυχίας σε σύγκριση με τις απλές συμβουλές. Μέσα από τεχνικές όπως η ανακατασκευή των αυτόματων αρνητικών σκέψεων, η έκθεση σε εκλυτικά ερεθίσματα χωρίς αντίδραση και η ενίσχυση της αυτοαποτελεσματικότητας, η CBT δεν πολεμά το τσιγάρο, αλλά θεραπεύει τον άνθρωπο που βρίσκεται πίσω από αυτό.
Βιβλιογραφία
Bekki, K., Inaba, Y., Uchiyama, S., & Kunugita, N. (2017). Comparison of chemicals in mainstream smoke in heat-not-burn tobacco and combustion cigarettes. Journal of UOEH, 39(3), 201-207.
Breland, A., Soule, E., Lopez, A., Ramôa, C., El-Hellani, A., & Eissenberg, T. (2017). Electronic cigarettes: what are they and what do they do?. Annals of the New York Academy of Sciences, 1394(1), 5–30.
Cahill, K., Stevens, S., Perera, R., & Lancaster, T. (2013). Pharmacological interventions for smoking cessation: an overview and network meta-analysis. Cochrane Database of Systematic Reviews, (5), CD009329.
Davis, B., Williams, M., & Talbot, P. (2019). iQOS: evidence of pyrolysis and release of a toxicant from plastic. Tobacco Control, 28(1), 34-41.
Zarcone, G., Lenski, et al (2023). Impact of Electronic Cigarettes, Heated Tobacco Products and Conventional Cigarettes on the Generation of Oxidative Stress and Genetic and Epigenetic Lesions in Human Bronchial Epithelial BEAS-2B Cells. Toxics, 11(10), 847.
Glantz, S. A. (2018). Heated tobacco products: the example of IQOS. Tobacco Control, 27(Suppl 1), s1-s6.
Lancaster, T., & Stead, L. F. (2017). Individual behavioural counselling for smoking cessation. Cochrane Database of Systematic Reviews, (3), CD001292.
Leigh, N. J., Tran, P. L., O’Connor, R. J., & Goniewicz, M. L. (2018). Cytotoxic effects of heated tobacco products on human bronchial epithelial cells. Tobacco Control, 27(Suppl 1), s26-s29.
U.S. Surgeon General. (2020). Smoking Cessation: A Report of the Surgeon General. U.S. Department of Health and Human Services.
