Στη σκιά της αυξανόμενης γήρανσης του πληθυσμού, τρεις από τις πιο συντριπτικές νευροψυχιατρικές καταστάσεις – το εγκεφαλικό επεισόδιο, η άνοια και η κατάθλιψη στην τρίτη ηλικία – αναδύονται όχι μόνο ως μεμονωμένες απειλές, αλλά και ως αλληλένδετοι κρίκοι μιας κοινής παθολογικής αλυσίδας. Η έρευνα του Brain Care Labs στο Massachusetts General Hospital, που δημοσιεύθηκε πρόσφατα στο Nature Reviews Neurology, ανέλυσε περισσότερες από 25 συστηματικές ανασκοπήσεις και αναγνώρισε 17 τροποποιήσιμους παράγοντες κινδύνου που συνδέονται με όλες τις παραπάνω καταστάσεις.
Αυτό το εύρημα έχει εξαιρετική σημασία γιατί δείχνει ότι δεν μιλάμε για τρεις εντελώς ανεξάρτητες ασθένειες, αλλά για εκφάνσεις μιας βαθύτερης διαταραχής στο βιοψυχοκοινωνικό οικοσύστημα του εγκεφάλου. Και ακόμη πιο σημαντικό: μπορούμε να επέμβουμε έγκαιρα. Μπορούμε να αλλάξουμε την τροχιά.
Οι παράγοντες κινδύνου: το κοινό έδαφος
Ανάμεσα στους πιο κρίσιμους παράγοντες που εντοπίστηκαν βρίσκονται η υπέρταση, η παχυσαρκία, η σωματική αδράνεια, ο διαβήτης τύπου 2, η κοινωνική απομόνωση, η φτωχή ποιότητα ύπνου και η έλλειψη σκοπού στη ζωή. Είναι ενδιαφέρον ότι πολλοί από αυτούς τους παράγοντες δεν είναι αυστηρά βιολογικοί· αγγίζουν τον ψυχοκοινωνικό πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης. Ένας ακόμη παράγοντας, για παράδειγμα, ο χρόνιος πόνος, δεν αποτελεί μόνο φυσική επιβάρυνση, αλλά και συνεχές ψυχικό φορτίο που, όταν επιμένει, επηρεάζει δυσμενώς τη λειτουργία του προμετωπιαίου φλοιού και των κυκλωμάτων ανταμοιβής στον εγκέφαλο που χρησιμοποιούν τον νευροδιαβιβαστή ντομαπίνη.
Η κοινωνική απομόνωση, ένας άλλος καθοριστικός παράγοντας, οδηγεί σε μείωση της νοητικής διέγερσης και επίταση της φλεγμονής, η οποία φαίνεται ότι διαδραματίζει κρίσιμο ρόλο στη νευροεκφύλιση, όπως έχει αναφερθεί και από τους Cacioppo και συνεργάτες ήδη από το 2002. Από την άλλη, η σωματική αδράνεια οδηγεί σε μείωση της αγγειακής επάρκειας του εγκεφάλου που επιδρά αρνητικά στη νευρογένεση στον ιππόκαμπο και συνδέεται με ταχύτερη νοητική εξασθένιση.
Η παθοφυσιολογική διασταύρωση των τριών νοσημάτων
Το εγκεφαλικό επεισόδιο είναι μια οξεία αγγειακή καταστροφή. Η άνοια, ιδιαίτερα η αγγειακή και η μικτή (Αλτσχάιμερ με αγγειακά στοιχεία), είναι μια χρόνια εξελικτική κατάσταση που επηρεάζεται καθοριστικά από την αγγειακή υγεία. Η κατάθλιψη στην τρίτη ηλικία, από την άλλη πλευρά, προκύπτει σε φόντο φλεγμονής, μειωμένης νευροπλαστικότητας και επιδείνωσης της νευροδιαβίβασης, αλλά και ως αντίδραση στη γνωστική έκπτωση και τη λειτουργική απώλεια. Αυτές οι συνιστώσες αλληλοενισχύονται και δημιουργούν έναν φαύλο κύκλο: το εγκεφαλικό επεισόδιο αυξάνει τον κίνδυνο κατάθλιψης (post-stroke depression), η κατάθλιψη ενισχύει τον κίνδυνο άνοιας, και η άνοια επιδεινώνει την ψυχική ευαλωτότητα.
Η υπέρταση, κοινός παρονομαστής όλων αυτών, προκαλεί βλάβη στο ενδοθήλιο, επιβλαβείς μικροαγγειακές αλλαγές και χρόνια υποαιμάτωση που τελικά εξασθενούν την εγκεφαλική εφεδρεία. Η δυσλιπιδαιμία και ο σακχαρώδης διαβήτης επίσης επιταχύνουν τις ίδιες αθηροσκλήρυντικές διεργασίες που επηρεάζουν άμεσα τον εγκέφαλο, όχι μόνο ως όργανο αλλά και ως ψυχολογικό πεδίο.
Η έννοια της “προ-νοητικής” πρόληψης
Αυτά τα συμπεράσματα προτείνουν κάτι ριζικά νέο στην προληπτική ιατρική: την έννοια της “προ-νοητικής παρέμβασης”, δηλαδή, μια στοχευμένη, πολυπαραγοντική στρατηγική πρόληψης που στοχεύει σε κοινά σημεία πριν ακόμα αναπτυχθεί η νόσος. Δεν μιλάμε μόνο για την πρόληψη των εγκεφαλικών ή της άνοιας, αλλά για πρόληψη μιας ευρύτερης φθοράς στην εγκεφαλική υγεία.
Το ενδιαφέρον εδώ είναι ότι πολλές από τις παρεμβάσεις είναι χαμηλού κόστους και υψηλής απόδοσης: η τακτική σωματική άσκηση, ο καλός ύπνος, η υγιεινή μεσογειακή διατροφή, η μείωση του άγχους μέσα από πρακτικές όπως η Γνωσιακή Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία, η φαρμακευτική αντιμετώπιση των διαταραχών άγχους, η ενσυνειδητότητα και η τακτική κοινωνική αλληλεπίδραση μπορούν να επηρεάσουν θετικά μια πορεία που αλλιώς θα οδηγούσε σταθερά προς τη δυσλειτουργία.
Η αποκάλυψη ότι το εγκεφαλικό, η άνοια και η κατάθλιψη δεν είναι ανεξάρτητοι εχθροί, αλλά εκδηλώσεις ενός κοινού ευάλωτου εγκεφαλικού υποστρώματος, μας καλεί σε αλλαγή παραδείγματος. Να αλλάξουμε τη σιωπηλή παρακολούθηση μέχρι την εμφάνιση των συμπτωμάτων, και να προβούμε στην προληπτική ενίσχυση του νου και του σώματος· δηλαδή να απομακρυνθούμε από την αποσπασματική αντιμετώπιση που ακολουθούσαμε μέχρι σήμερα υπέρ της ενοποιημένης φροντίδας, με στόχο την ανθρώπινη ακμή μέχρι τα βαθιά γηρατειά.
Βιβλιογραφία
Ede, R. (2025, April 17). Three Brain Diseases Share Modifiable Risk Factors. Medscape.
Hachinski, V., Einhäupl, et al. (2019). Preventing dementia by preventing stroke: The Berlin Manifesto. Alzheimer’s & dementia : the journal of the Alzheimer’s Association, 15(7), 961–984.
Livingston, G., Huntley, J., Sommerlad, A., Ames, D., Ballard, C., Banerjee, S., … & Mukadam, N. (2020). Dementia prevention, intervention, and care: 2020 report of the Lancet Commission. The Lancet, 396(10248), 413-446.
Cacioppo, J. T., & Hawkley, L. C. (2003). Social isolation and health, with an emphasis on underlying mechanisms. Perspectives in Biology and Medicine, 46(3), S39-S52.
Valkanova, V., Ebmeier, K. P., & Allan, C. L. (2017). Depression is linked to dementia in older adults. The Practitioner, 261(1800), 11–15.
