Υπάρχουν απορίες που δεν γεννιούνται από περιέργεια, αλλά από οδύνη. Η ερώτηση αν μπορεί κάποιος να αυτοκτονήσει χωρίς να έχει δώσει σημάδια, χωρίς κανένας να έχει καταλάβει το παραμικρό, ανήκει σε αυτές. Είναι το ερώτημα που μένει πίσω, παγωμένο, όταν όλα έχουν τελειώσει. Όταν οι άνθρωποι που αγαπούν αναμετρώνται όχι μόνο με την απώλεια, αλλά και με τη βουβή αίσθηση ότι δεν μπόρεσαν να τη αποτρέψουν.
Η αλήθεια είναι πως ναι, μπορεί να συμβεί. Και συμβαίνει. Υπάρχουν άνθρωποι που προχωρούν προς τον θάνατο χωρίς να αφήσουν ίχνη. Δεν πρόκειται για αδιαφορία ή για απουσία αγάπης προς τους σημαντικούς άλλους της ζωής τους. Ούτε πρόκειται, συνήθως, για αδυναμία των άλλων να αναγνωρίσουν τον κίνδυνο έγκαιρα. Είναι το αποτέλεσμα μιας ψυχικής συνθήκης τόσο αθέατης και τόσο εσωτερικευμένης, που δεν χωράει σε λέξεις και δεν βρίσκει φωνή.
Οι άνθρωποι δεν αυτοκτονούν επειδή θέλουν να πεθάνουν· αυτοκτονούν γιατί δεν αντέχουν να ζουν όπως ζουν (ψυχικές διαταραχές, οικονομικές, προσωπικές ή κοινωνικές αφορμές). Ορισμένοι άνθρωποι μπορεί να βρεθούν σε μια σιωπηλή απόγνωση. Μπορεί να είναι ευγενικοί, πρόθυμοι, να εργάζονται, να φροντίζουν τους γύρω τους. Μπορεί να δείχνουν δυνατοί, γελαστοί, να κάνουν αστεία. Και όμως, μέσα τους να κουβαλούν βάρος ανείπωτο. Να νιώθουν ότι έχουν εξαντλήσει κάθε ελπίδα. Το χαρακτηρίζουμε ως “χαμογελαστή κατάθλιψη“. Όταν κάποιος μάθει να κρύβει τόσο καλά την εσωτερική του σύγκρουση, μπορεί να φτάσει στο τέλος της ζωής χωρίς να δώσει κανένα προειδοποιητικό σήμα, ή τουλάχιστον όχι ένα που να είναι ευδιάκριτο με την πρώτη ματιά (Turecki & Brent, 2016).
Υπάρχει ακόμη και το εξής παράδοξο: Μετά από περίοδο θλίψης, κάποιος δείχνει ξαφνικά καλύτερα, πιο ήρεμος και γαλήνιος, αλλά αποφασίζει εντελώς ξαφνικά να δώσει τέλος στη ζωή του. Αυτό που μοιάζει με ανάρρωση μπορεί μερικές φορές να είναι ο απόηχος μιας ειλημμένης απόφασης για το τέλος, που ανακουφίζει τον πόνο. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν θα μπορούσε να είχε αλλάξει κάτι. Σημαίνει μόνο ότι εκείνος ο άνθρωπος δεν έβλεπε πια το δρόμο (Franklin, J. C. et al., 2017).
ο πόνος που δεν ακούγεται, γίνεται πιο επικίνδυνος
Άλλες φορές, ενώ υπάρχουν τα σημάδια, το άμεσο περιβάλλον επιλέγει – συνειδητά ή ασυνείδητα – να μην τα ζυγίζει. Σε αυτές τις περιπτώσεις δεν απουσιάζουν εντελώς τα σημεία, αλλά πλεονάζει η άρνηση. Αυτή η άρνηση αποτελεί μια μορφή ψυχικής άμυνας που λειτουργεί για να προστατεύσει την οικογένεια ή τους οικείους από την επώδυνη πραγματικότητα ότι ο δικός τους άνθρωπος υποφέρει πραγματικά. Μπορεί να λένε «μην το μεγαλοποιείς», «όλοι περνάμε δύσκολα», «είναι μια φάση, θα περάσει»· φράσεις συνηθισμένες που στην ουσία κλείνουν το στόμα του πόνου. Και ο πόνος που δεν ακούγεται, γίνεται πιο επικίνδυνος.
Συναντώ πάρα πολύ συχνά στη δουλειά μου τη δυσκολία των οικείων να αναγνωρίσουν τον ψυχικό πόνο. Συνήθως σχετίζεται με δικούς τους φόβους και βιώματα. Αν παραδεχτώ ότι το παιδί μου, ο σύντροφός μου, ο φίλος μου, κινδυνεύει, τότε θα πρέπει να αναλάβω δράση. Και αυτή η «δράση» μπορεί να είναι συναισθηματικά δυσβάστακτη. Η κοινωνία, παρά την πρόοδο, συνεχίζει να στιγματίζει την ψυχική ασθένεια. Έτσι, ακόμη και άνθρωποι που αγαπούν βαθιά, μπορεί να προτιμούν τη σιωπή από την αναγνώριση της ασθένειας. Μπορεί να επιλέγουν την ελπίδα ότι «δεν είναι κάτι σοβαρό»· μέχρι που γίνεται σοβαρό και τότε είναι αργά.
Η κοινωνία, παρά την πρόοδο, συνεχίζει να στιγματίζει την ψυχική ασθένεια.
Σε κάθε περίπτωση, αυτά τα συγκλονιστικά περιστατικά αφήνουν τεράστιο φορτίο σε εκείνους που μένουν πίσω. Πώς να ζήσεις με την αίσθηση ότι δεν κατάλαβες; Πώς να συγχωρήσεις τον εαυτό σου; Κι όμως, τις περισσότερες φορές δεν υπήρχε κάτι να δεις. Ή, αν υπήρχε, ήταν τόσο διακριτικό, τόσο καλά κρυμμένο πίσω από χαμόγελα και καθημερινές συνήθειες, που μόνο η απώλεια το φέρνει στο φως. Οι άνθρωποι που πενθούν δεν φταίνε. Ακόμα και αν επέλεξαν να μη βλέπουν όλη την έκταση, δεν το έκαναν με κακή πρόθεση. Όμως ο πόνος τους έχει ανάγκη από απαντήσεις. Από κατανόηση. Όχι για να δικαιολογηθεί το αδιανόητο, αλλά για να μπορέσει να ειπωθεί και να επουλωθεί.
Το πραγματικό ερώτημα, λοιπόν, είναι πώς μπορούμε να μειώσουμε τις πιθανότητες. Πώς μπορούμε να είμαστε περισσότερο παρόντες, πιο συντονισμένοι με την αλήθεια, πιο ανοιχτοί. Η πρόληψη δεν είναι υπόθεση μόνο των ψυχιάτρων ή των ψυχολόγων. Είναι ζήτημα επικοινωνίας, σχέσεων, ενδιαφέροντος. Δεν αρκεί να ρωτάμε “είσαι καλά;”. Χρειάζεται να το εννοούμε. Να μπορούμε να αντέχουμε την απάντηση, ακόμη κι όταν αυτή είναι “όχι”.
Όταν βλέπουμε κάποιον να αποσύρεται, να αδιαφορεί για πράγματα που κάποτε τον ενδιέφεραν, να εκφράζει απαισιοδοξία, να αφήνει υπονοούμενα ότι μπορεί να αυτοκτονήσει, ή απλά να δείχνει πως τακτοποιεί τις υποθέσεις του χωρίς προφανή λόγο, είναι σημαντικό να σταθούμε δίπλα του. Όχι με φόβο, αλλά με αληθινή παρουσία. Οι ερωτήσεις δεν βλάπτουν: «Έχεις σκεφτεί να βλάψεις τον εαυτό σου;», «νιώθεις ότι δεν υπάρχει διέξοδος;». Το να ρωτήσεις για την αυτοκτονία δεν προκαλεί την πράξη. Αντιθέτως, μπορεί να ανοίξει μια ρωγμή στην απόλυτη απομόνωση.
Δεν χρειάζεται να έχουμε όλες τις απαντήσεις. Αρκεί να έχουμε το θάρρος να αναγνωρίσουμε αυτό που συμβαίνει και να ζητήσουμε βοήθεια. Η άρνηση προστατεύει προσωρινά από τον φόβο. Αλλά δεν προστατεύει από την πραγματικότητα. Και όταν εκείνη έρθει, το κόστος της σιωπής είναι ασύγκριτα μεγαλύτερο. Αν νιώθεις ότι κάποιος κοντά σου πονάει και δεν μπορεί να το πει, πλησίασέ τον. Χωρίς φόβο. Χωρίς ντροπή. Μόνο με αληθινό ενδιαφέρον. Μερικές φορές, ένα βλέμμα που μένει και μια σιωπή που ακούει, μπορεί να γίνουν η αρχή μιας ουσιαστικής ελπίδας.
Η πιο ουσιαστική πρόληψη είναι να καλλιεργήσουμε έναν κόσμο όπου δεν χρειάζεται να κρύβεις την οδύνη σου για να είσαι αποδεκτός. Έναν κόσμο που επιτρέπει στους ανθρώπους να λένε την αλήθεια τους, όσο δύσκολη κι αν είναι.
Βιβλιογραφία
Franklin, J. C., Ribeiro, J. D., Fox, K. R., Bentley, K. H., Kleiman, E. M., Huang, X., Musacchio, K. M., Jaroszewski, A. C., Chang, B. P., & Nock, M. K. (2017). Risk factors for suicidal thoughts and behaviors: A meta-analysis of 50 years of research. Psychological Bulletin, 143(2), 187–232.
Turecki, G., & Brent, D. A. (2016). Suicide and suicidal behaviour. The Lancet, 387(10024), 1227–1239.
