Ο κινηματογράφος ανέκαθεν λειτουργούσε σαν καθρέφτης της κοινωνίας, ως μια πλατφόρμα όπου οι ανθρώπινες εμπειρίες, οι φόβοι και τα όνειρα αποκτούν υπόσταση και γίνονται ζωντανές εικόνες. Ωστόσο, σε ό,τι αφορά στην απεικόνιση της ψυχικής υγείας, η διαδρομή του μέσου δεν ήταν πάντα ευθύγραμμη. Από τις πρώτες δεκαετίες του κινηματογράφου, η ψυχική ασθένεια αντιμετωπίζεται μέσα από στερεοτυπικές ή τρομακτικές αφηγήσεις, που ενισχύουν το στίγμα και την περιθωριοποίηση. Παρόλα αυτά, υπάρχουν ταινίες που όχι μόνο έχουν αντισταθεί σε αυτή την τάση, αλλά έχουν λειτουργήσει ως καταλύτες για την αποστιγματοποίηση της ψυχικής υγείας, προωθώντας τη συμπόνια και την κατανόηση.
Σπάζοντας το στίγμα
Η ταινία Στη Φωλιά του Κούκου (One Flew Over the Cuckoo’s Nest, 1975) βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Ken Kesey, είναι ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα καθώς ανέδειξε τις καταπιεστικές πρακτικές των ψυχιατρικών ιδρυμάτων της εποχής. Ο Jack Nicholson, στον ρόλο του Randle McMurphy, ενσάρκωσε έναν άνδρα που επαναστατεί ενάντια σε ένα αυταρχικό καθεστώς νοσηλείας.
Παρόλο που δεν αποφεύγει εντελώς τα στερεότυπα, κατάφερε να ανοίξει τη συζήτηση για την απανθρωποποίηση που βίωναν οι ασθενείς και προκάλεσε κοινωνικές συζητήσεις οι οποίες βοήθησαν τη μεταρρύθμιση στην ψυχιατρική περίθαλψη. Ωστόσο, είναι αξιοσημείωτο ότι η ταινία ταυτόχρονα συνέτεινε στη διατήρηση ορισμένων φόβων για τα ψυχιατρεία, με τη γνωστή σκηνή της λοβοτομής να χαράζεται στη συλλογική μνήμη ως ένα σύμβολο ιατρικής βίας.
Στον αντίποδα, το Ένας Υπέροχος Άνθρωπος (A Beautiful Mind, 2001) που αφηγείται τη ζωή του John Nash, νομπελίστα μαθηματικού με σχιζοφρένεια, προσέφερε μια διαφορετική οπτική. Η ταινία δεν εστίασε τόσο στα συμπτώματα της διαταραχής όσο στον τρόπο με τον οποίο ο Nash κατάφερε να ζήσει μια γεμάτη ζωή, παρότι πάλευε με την ασθένεια. Η ερμηνεία του Russell Crowe, συνδυασμένη με τη βαθιά ανθρωπιστική αφήγηση, έδωσε μια νέα διάσταση στη δημόσια αντίληψη για τη σχιζοφρένεια, βοηθώντας το κοινό να δει πέρα από το στίγμα και να κατανοήσει την πολυπλοκότητα αυτής της ψυχικής ασθένειας.
Αντίστοιχα, Ο Ξεχωριστός Γουίλ Χάντινγκ (Good Will Hunting, 1997) ανέδειξε τη σημασία της θεραπείας και της ανθρώπινης σύνδεσης. Ο Will, ένας ιδιοφυής νέος με τραύματα από το παρελθόν, βρήκε στήριγμα στη θεραπευτική σχέση με τον Sean, έναν ψυχολόγο που υποδύονταν ο Robin Williams. Η ταινία κατέστησε ορατή την ψυχοθεραπεία ως ένα εργαλείο ουσιαστικής βοήθειας, αλλά και ως έναν χώρο όπου η ανθρώπινη επικοινωνία μπορεί να επουλώσει πληγές που άλλοτε φάνταζαν αθεράπευτες. Εν μέσω της πλοκής, το κοινό είχε την ευκαιρία να δει την ψυχοθεραπεία όχι ως μια πράξη απομόνωσης ή αποκλεισμού, αλλά ως μια διαδικασία γεμάτη συμπόνια.
Ο Οδηγός Αισιοδοξίας (Silver Linings Playbook, 2012) έφερε στο προσκήνιο τη Διπολική Διαταραχή, με τους χαρακτήρες του Bradley Cooper και της Jennifer Lawrence να παρουσιάζουν ένα ειλικρινές και, συχνά, χιουμοριστικό πορτρέτο της καθημερινής ζωής με ψυχικές προκλήσεις. Μέσα από τις αλληλεπιδράσεις τους, η ταινία αναπαρέστησε τις σχέσεις ως κρίσιμο μέρος της ψυχικής ευεξίας και επισήμανε τη σημασία της αποδοχής. Είναι μια από τις λίγες ταινίες που κατάφεραν να μιλήσουν για την ψυχική υγεία χωρίς διδακτισμό, ισορροπώντας ανάμεσα στην ελαφρότητα και τη σοβαρότητα.
Την ίδια χρονιά, Τα Πλεονεκτήματα του να Είσαι στο Περιθώριο (The Perks of Being a Wallflower, 2012), μια ταινία βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Stephen Chbosky, έβαλε στο επίκεντρο της αφήγησης την ανάγκη να αντιμετωπίζονται ανοιχτά οι ψυχικές προκλήσεις αντί να αποσιωπούνται. Καθώς ο Charlie, ένας εσωστρεφής έφηβος που υπέφερε τις συνέπειες τραυματικών γεγονότων από το παρελθόν του, εισέρχονταν στο λύκειο, βρήκε φίλους που τον βοήθησαν να εξερευνήσει τον εαυτό του και να διαχειριστεί τα συναισθήματά του.
Η ταινία προσέγγισε με προσοχή την απεικόνιση της ψυχικής υγείας, δείχνοντας πώς μπορούν τα ψυχικά τραύματα να επηρεάζουν τη συμπεριφορά και την προσωπικότητα ενός νέου ανθρώπου, ενώ παράλληλα κατέδειξε τη σημασία της φιλίας, της οικογένειας και της επαγγελματικής βοήθειας για την ανάρρωση και την ανάπτυξη.
Ταινίες ενίσχυσαν το στίγμα
Ενώ πολλές ταινίες, όπως οι παραπάνω, συνέβαλαν στην ευαισθητοποίηση, δεν λείπουν και παραδείγματα που έχουν ενισχύσει το στίγμα. Και δυστυχώς αυτά τα αρνητικά παραδείγματα είναι πολύ περισσότερα. Ο κινηματογράφος τρόμου εκμεταλλεύτηκε πολλές φορές την ψυχική ασθένεια για να δημιουργήσει «ανατριχιαστικούς» χαρακτήρες ώστε να καθηλώσει το κοινό.
Στο Ψυχώ (Psycho, 1960) του Alfred Hitchcock, ταινία που θεωρείται αριστούργημα, ο συνδυασμός της ψυχικής ασθένειας με τη βία συνέβαλε στη διατήρηση της συσχέτισης μεταξύ ψυχιατρικών διαταραχών και επικινδυνότητας, ένα στερεότυπο που οι ειδικοί ψυχικής υγείας προσπαθούμε ακόμα να διαλύσουμε.
Ακόμη χειρότερα, στη Σιωπή των Αμνών (The Silence of the Lambs, 1991), ο χαρακτήρας του Buffalo Bill υπονοήθηκε ότι έπασχε από ψυχικές διαταραχές με φαντασιώσεις για αλλαγή φύλου, ενώ παράλληλα παρουσιάζονταν ως επικίνδυνος και βίαιος. Η σύνδεση της ταυτότητας φύλου με την εγκληματικότητα ενίσχυσε επιβλαβή στερεότυπα που ταυτίζουν την ψυχική ασθένεια ή τις διεμφυλικές εμπειρίες με “ανωμαλία” ή κίνδυνο για την κοινωνία.
Η ταινία μπορεί να ήταν εξαιρετική σε ό,τι αφορά στη σκηνοθεσία και στις ερμηνείες, αλλά χρησιμοποίησε χαρακτηριστικά ψυχικών διαταραχών και τη δυσφορία φύλου για να προκαλέσει τρόμο και απέχθεια. Αν και προϊόν φαντασίας, τροφοδότησε τις αρνητικές αντιλήψεις και εργαλειοποιήθηκε για τη διάδοση φοβικών και στιγματιστικών απόψεων, αποτρέποντας μια ρεαλιστική και συμπονετική απεικόνιση πάνω σε αυτά τα ευαίσθητα θέματα.
Αλλά και στον σύγχρονο κινηματογράφο, ταινίες όπως το Joker (2019) προκαλούν ανάμεικτα συναισθήματα. Ενώ ο Joaquin Phoenix προσφέρει μια βαθιά ερμηνεία ενός ανθρώπου που παλεύει με την ψυχική διαταραχή του, η ταινία συνδέει ξανά την ψυχική ασθένεια με τη βία. Μολονότι ανοίγει μια πολυδιάστατη συζήτηση για την αποτυχία του συστήματος υγείας στις ΗΠΑ, δεν καταφέρνει να αποφύγει τη στιγματοποίηση.
Η Γυναίκα στο Παράθυρο (The Woman in the Window, 2021), βασισμένη στο ομώνυμο μυθιστόρημα του A.J. Finn, αφηγείται την ιστορία της Anna Fox (Amy Adams), μιας γυναίκας με αγοραφοβία που ζει απομονωμένη στο σπίτι της και παρακολουθεί τις ζωές των γειτόνων της από μακριά. Η αγοραφοβία της παρουσιάζεται ως κεντρικό εμπόδιο για την κατανόηση της αλήθειας και τα ψυχολογικά της συμπτώματα χρησιμοποιούνται ως μηχανισμός για να δημιουργηθεί αγωνία και σύγχυση στην πλοκή. Όταν πιστεύει ότι γίνεται μάρτυρας ενός εγκλήματος, οι αναμνήσεις και οι αντιλήψεις της αμφισβητούνται καθώς η ψυχική της κατάσταση παρουσιάζεται στον θεατή ως αναξιόπιστη.
Η ταινία, παρά τις καλές προθέσεις της, πέφτει στην παγίδα να απεικονίσει τη διαταραχή της Anna με τρόπο που τροφοδοτεί στερεότυπα, όπως η ιδέα ότι είναι αμφίβολο πότε οι άνθρωποι με ψυχικές ασθένειες βλέπουν τον κόσμο με έναν έγκυρο τρόπο.
Στη χώρα μας για το στίγμα που αφήνει ο κινηματογράφος φταίνε ενίοτε και οι εταιρείες διανομής των ταινιών με τους ελληνικούς τίτλους που αποδίδουν σε αυτές. Χαρακτηριστικότερο παράδειγμα ο Σχιζοφρενής Δολοφόνος με το Πριόνι. Ο πρωτότυπος τίτλος ήταν The Texas Chain Saw Massacre (1974) και στην ταινία δεν υπήρχε καμία σαφής αναφορά σε συγκεκριμένη ψυχική διαταραχή!
Ο κινηματογράφος, ως τέχνη και μέσο ψυχαγωγίας, κατέχει τη δύναμη να διαμορφώνει κοινωνικές αντιλήψεις, να προκαλεί συναισθήματα που κρατάνε και να διευρύνει τους ορίζοντες της κατανόησης. Όταν όμως αναπαράγει στερεότυπα που δεν αντικατοπτρίζουν την πραγματικότητα της ψυχικής υγείας, ο αντίκτυπος μπορεί να είναι εξαιρετικά επιβλαβής. Οι αρνητικές ή ανακριβείς αναπαραστάσεις ενισχύουν το στίγμα, αποτρέπουν τους ανθρώπους από το να αναζητήσουν βοήθεια και συντηρούν την παρανόηση ότι η ψυχική ασθένεια συνδέεται με επικινδυνότητα ή μειωμένες ικανότητες.
Η ψυχική υγεία είναι ένα πολυσύνθετο θέμα που απαιτεί ευαισθησία και ακρίβεια για να παρουσιαστεί σωστά. Όταν οι ταινίες αναπαράγουν αρνητικές προκαταλήψεις, δεν συμβάλλουν μόνο στη διατήρησή τους, αλλά εντείνουν και τις ανισότητες που βιώνουν οι άνθρωποι με ψυχικές διαταραχές. Αντίθετα, όταν ο κινηματογράφος προσεγγίζει την ψυχική υγεία με ειλικρίνεια και ανθρωπιά, γίνεται ένας ισχυρός καταλύτης αλλαγής. Ενισχύει τη συμπόνια, προάγει την αποδοχή και προετοιμάζει το έδαφος για μια κοινωνία που αγκαλιάζει την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ύπαρξης.
Έχω τη γνώμη ότι η αποστολή των κινηματογραφιστών δεν είναι απλώς να αφηγηθούν ιστορίες και να διασκεδάσουν τους θεατές, αλλά να συμβάλλουν στη δημιουργία ενός κόσμου όπου η ψυχική υγεία αντιμετωπίζεται με την ίδια σοβαρότητα και κατανόηση όπως κάθε άλλο ανθρώπινο ζήτημα.
Βιβλιογραφία
Corrigan, P. W., & Penn, D. L. (1999). Lessons from social psychology on discrediting psychiatric stigma. American Psychologist, 54(9), 765–776.
Hinshaw, S. P. (2007). The mark of shame: Stigma of mental illness and an agenda for change. Oxford University Press.
Wahl, O. F. (1995). Media madness: Public images of mental illness. Rutgers University Press.
Stuart H. Media portrayal of mental illness and its treatments: what effect does it have on people with mental illness? CNS Drugs. 2006;20(2):99-106.
Rose, D. (1998). Television, madness, and community care. Journal of Community & Applied Social Psychology, 8(3), 213–228.
